مسجد جامع اصفهان، بنایی طراز اول از تاریخ پرشکوه ایران

به گزارش خبرگزاری شبستان، گزارش های تاریخی موجود از بناهای ساخته شده در آغاز سده (دو هجری/هشت میلادی) به دست ابومسلم خراسانی، چون دارالاماره مرو با نقش های همانند آتشکده های ساسانی که از گنبدی بلند و چهار ایوان و حیاطی مرکزی تشکیل می شد حکایت دارد.

او مسجدهایی نیز در دو شهر مرو و نیشابور برپا داشت. افزون بر آنها بنای تاریخی دامغان که هنوز برپاست و در نیمه دوم همین قرن ساخته شد دارای همه ویژگی های یک بنای ساسانی است . طاق های ضربی با قوس های بیضی شکل و پاکارهای بیرون زده، ستون های گرد ستبر به بلندی سه و نیم متر و قطر دو متر و میان سرایی که با رواق ها و شبستان های رو به قبله ساخته شده است.

همانندی بسیاری با کاخ ساسانی دامغان در نزدیکی خود دارد. در دو سده بعد مسجدهای بزرگی در بخارا، ری، قزوین، اصفهان، شیراز و بسیاری از شهرهای ایران ساخته شد که از دیدگاه زیبایی و آرایه های ساختمانی در تمامی سرزمین های اسلامی کم مانند بود. از جمله باید از مسجد جامع نیشابور نام برد که به سبب داشتن ستون های مرمر و تزئینات گچ بری و نقش و نگاره های زیبای آن با مشهورترین مسجد جهان اسلام، یعنی دمشق برابری می کرد.

افزون بر مساجد، آرامگاه ها و بناهای یادبود در این دوره ساخته شده که یکی از زیباترین آنها بنای مشهور به «مقبره اسماعیل سامانی» در بخاراست که در حقیقت آرامگاه خاندان سامانی بوده است. این بنا که در میان سال های 279-331 هجری قمری/892-943 میلادی برپا شده است، از دیدگاه زیبایی ساختار به ویژه تزئینات آجرکاری در شمار زیباترین بناهای تاریخی ایران محسوب می شود.

عوامل متعددی چون شیوه کاربرد سکنج ها در گنبد و ستون های چهارگوشه بنا یادآور نه تنها هنر ساسانی، بلکه کاخ اشکانی آشور است. در برابر ظرافت و زیبایی بی مانند آرامگاه سامانیان، برافراشتگی همراه با سترگی گنبد قابوس یا آرامگاه  (قابوس بن وشمگیر زیاری) با 55 متر بلندی و ساختار ظریف ده ترک آن  بلندترین برج آرامگاهی در میان نزدیک به 50 برج کوچک و بزرگ بر جای مانده از سده های نخستین هجری قمری در سراسر ایران است که هریک دارای ویژگی های معماری جداگانه ای است.

در سده های نخستین در ایران مرکزی و جنوبی معماری چون دیگر عوامل فرهنگی به اوجی تازه دست یافت. گزارش های تاریخی از مسجد زیبای «صاحب بن عباد» و کتابخانه بزرگ او در اصفهان، کاخ و کتابخانه عظیم الدوله در دو طبقه و 360 اتاق (هریک با شکل و آرایش ویژه) در شیراز و بیمارستان بزرگ او در فیروزآباد از نمونه های بارزی است که از این اوج خبر می دهد.

در طول ( سده های ششم و پنجم قمری//یازده و دوازده میلادی) شمار زیادی بناهای سترگ و مهم در سراسر ایران ساخته شده که بازمانده آنها عظمت معماری ایران این دو سده را چه از دیدگاه ساختار فنی و چه از نظر زیبایی نشان می دهد. دولت نیرومند سلجوقی که با کفایت و درایت وزرایی چون عمیدالملک کندری، تاج الملک شیرازی و نظام الملک طوسی قدرت نظامی و فرهنگی ایران را از دروازه های چین تا مدیترانه و از ماورای دریچه خوارزم و دشت قبچاق تا یمن گسترد و رم شرقی و گرجستان و ابخاز را خراج گذار دولت مرکزی ایران کرد، یادآور گذشته پرشکوه ایران است.

شکوهمندترین بخش های مسجد جامع اصفهان که امروزه در شمار بناهای طراز اول جهان به شمار می آید از بخش های ساخته شده در دو سده یاد شده است. گنبد نظام الملک در جنوب و گنبد تاج الملوک در شمال جامع اصفهان از آثار جاویدان هنر معماری ایران اند. نظامیه  طوس، هرات، بغداد و نیشابور که از آثار این عصرند در تاریخ علم جهان اسلام شهرت و جایگاهی ویژه دارند. مسجدهای جامع لارستان، برسیان، حیدریه قزوین، مقبره سلطان سنجر در مرو، بازمانده رباط مک در خراسان، برج های خرقان و شمار بسیاری از آثار پرارزش دیگر در این دوره برپا شد.

حمله ویرانگر چنگیز خانه مغول به کشتاری بزرگ و ویرانی شهرها و نابودی آثار فرهنگی عظیمی انجامید که شکوفایی هنر سده شش هجری قمری و آغاز سده هفت هجری قمری ایران را یکباره متوقف کرد، اما دیری نپایید که مغولان متاثر از فرهنگ و هنر ایرانی با تلقین ایرانیان فرهیخته، خودش مشوق بازسازی و ویرانی ها و برپا ساختن شهرها و پدیدآوردن آثار هنری شدند.

به دستور هلاکوخان مغول در نزدکی شهر خوی کاخی و در کنار آن معبدی بودایی و در مراغه رصدخانه ای برپا شد. ایلخانان بودایی که نخست به مسیحیت گرویدند و سپس به مسلمانان سنی و شیعی پرشوری تبدیل شدند. به هنر به طور کلی و به معماری ایرانی به ویژه تمایلی شایسته نشان دادند. به روزگار غازان خان، «شنب غازان» در کنار تبریز با سیزده بنای مهم از مسجد، کاخ، مدرسه، بیمارستان، کتابخانه و جز آن برپا شد.

همزمان در هر شهر مسجدی بزرگ و در کنار آن گرمابه هایی برای تامیین هزینه نگهداری مسجد ساختند. آرمگاه خود او نیز با بنا دوازده ضلعی برج مانندش در شمار بلندترین و پرآرایه ترین برج، مقبره ها تا آن عصر بود. نوشتند که 14 هزار کارگر به مدت چهارسال آن را به پایان بردند.

ادامه دارد ...