گروه قران و معارف خبرگزاری شبستان: شناخت مولفه ها و ویژگی های مجالس عزاداری از منظر روان شناسی اهمیت بسیاری داشته و نقش به سزایی در ترویج و پیشبرد فرهنگ اسلامی دارد. آنچه در این مجال ارائه می شود نخست مفهوم شناسی عزاداری است و آن گاه ضمن بیان مقوله عزاداری سالم، از آثار فردی و پیامدهای اجتماعی برگزاری مجلس عزاداری اهل بیت علیهم السلام سخن می گوییم.
مفهوم شناسی
«عزاداری» اگر چه در عرف عام به معنای «ماتم گرفتن » استعمال می شود اما در لغت از ماده «عزو» به مفهوم «صبر» یا «حسن صبر» بوده و بر وزن فعال، مصدر دوم باب تفعیل است.(1) بنابراین عزاداری به معنای «صبر پیشه کردن هنگام مصیبت است» نه ماتم گرفتن. در عرف عزاداری به دو مفهوم استعمال می شود؛ 1. داغی که بر فردی وارد شده و قلب و روان او را متاثر می کند 2. مراسمی که به منظور بزرگداشت یاد و خاطره فرد یا گروهی برگزار می شود و از مصادیق بارز آن عزاداری مذهبی است که این مطلب به تبیین معنای دوم از منظر روان شناسی اختصاص دارد.
عزاداری مذهبی؛ رفتاری سالم یا ناسالم
با توجه به تعریفی که کارشناسان از انسان و رفتار سالم ارائه می دهند می توان عزاداری مذهبی را نیز ارزیابی کرد. انسان سالم انسانی است که همه ابعاد وجودی او یعنی؛ عواطف، شناخت و رفتار او، در راستای رشد و تعالی و خود شکوفایی قرار گیرد. (2) اگر به این ابعاد سه گانه بعد روحی را نیز اضافه کنیم باید بگوییم انسان سالم کسی است که همه شناخت ها، هیجان ها و رفتارهای او همسو با بعد روحانی اش باشند. رفتار سالم نیز از نظر روان شناختی عبارت است از رفتاری که مانع سازگاری فرد با اطرافیان نشود و روند طبیعی زندگی او را مختل ننماید. (3)
بنابر این تعاریف، عزادرای مذهبی به عنوان رفتاری که در راستای بعد روحانی قرار می گیرد، رفتاری سالم محسوب می شود (4) که از انسان سالم صادر می شود و می توان آن را چنین تعریف کرد: عزاداری سالم عبارت است از: «حزنی که بر قلب یک فرد نسبت به مصایب خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام مستولی می شود و به وسیله هیجانات متعارف، معقول و در محدوده چهارچوب شرع، ابراز می شود» .
مطابق این تعریف فردی که حزن قلبی را احساس نکند یا روش ابراز حزنش مورد تایید عقل جمعی و فرهنگ متعارف نباشد و یا خارج از موازین و چهار چوب شریعت مقدس باشد، نمی تواند عزاداری سالمی داشته باشد. با این حال اگر فردی حایز این قیود نباشد، ولی علاقمند به ایجاد آنها درخود باشد، در مسیر عزاداری سالم قرار خواهد گرفت و از آثار آن بهره مند خواهد شد.
الف- آثار فردی عزاداری
مهمترین آثار فردی عزاداری عبارت اند از:
1. آرامش روانی
در دنیای سرشار از اضطراب و استرس امروز هر کس به دنبال گم شده خود، یعنی آسایش و آرامش افتاده و برای به دست آوردن آن هر راه و احتمالی را می آزماید. گروهی به عوامل تخدیر کننده پناه می برند،(5) عده ای دیگر به عنوان کارشناس مسایل انسانی، شیوه هایی را برای آرامش افزایی و اضطراب زدایی طراحی می کنند؛ اما نکته این جاست که هیچ کدام از این روش ها نتوانسته است آرامش واقعی را برای انسان رقم بزند؛ اگر می توانست دست کم در بخشی از دنیای پر مدعای امروزی شاهد جامعه ای بدون اضطراب و استرس می بودیم.
شاید بتوان علت همه این ناتوانی ها را در یک جامعه خلاصه کرد و ان هم عبارت است از « نادیده گرفتن روح و حقیقت انسانی»
هرگونه توجه به روح، ما را ناگزیر از بررسی مساله مبدا و معاد خواهد کرد. این جاست که توجهه ادیان به خصوص مذهب تسیع به رابطه انسان با خدا، بیش از پیش اهمیت می یابد . چنان که قران کریم می فرماید: آرامش و اطمینان تنها با یاد خدا حاصل می شود.(6) توسل و نزدیک شدن به معصومین علیهم السلام از بارزترین مصادیق ذکر است که عین قرب الهی می باشد. از این رو تمام آرامش روحی، برای ذاکران اهل بیت نیز حاصل خواهد شد.
2. رشد اخلاقی
روان شناسان پس از مخالفت های اولیه در نهایت به این نتیجه رسیده اند که دین و معنویت از مهم ترین عوامل موثر بر رفتار آدمی است. بررسی های علمی نشان می دهد که هر چه میزان معنویت و دین داری افراد زیادتر باشد مصونیت بیشتری در برابر کج رفتاری ها یافته، احتمال انحراف آنها کمتر می گردد. چنان که میزان خود کنترلی هیجانی در فرزندان والدین با سطح اعتقاد مذهبی بالا، بیشتر بوده و تخلفات دوران نوجوانی آنان کمتر خواهد بود.(7)
عزاداری به عنوان مجلسی که با تحکیم باورها و تحریک هیجانات مذهبی ، میزان پایبندی افراد را به دین بیشتر می کند، می تواند نقش فزاینده ای در این راستا داشته باشد. چنان که برخی گفته اند شرکت در عزاداری ماه محرم، تاثیر قاب توجهی در خویشتن داری دانشجویان پسر دانشگاه های تهران نسبت به انحرافات جنسی داشته است. (8)
علاوه بر ان عزاداری و توسل به معصومین علیهم السلام یکی از مهم ترین راه های ارتقای معرفت و کسب مراتب قرب الهی است. مرحوم آقای قاضی قدس سره می فرمود: «محال است انسانی به جز از راه سید الشهداء علیه السلام به مقام توحید برسد».(9) علامه طباطبایی نیز در این باره فرموده: « اکثر افرادی که موفق به نفی خواطر شده و توانسته اند ذهن خود را پاک و صاف نمایند و بالاخره سلطان معرفت برای آنان طلوع نموده است، در یکی از این دو حال بوده است: اول در حین تلاوت قران مجید و التفات به خواننده آن، دوم از راه توسل به حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام زیرا آن حضرت را برای رفع حجاب و موانع طریق، نسبت به سالکسن راه خدا عنایتی عظیم است. (10)
3. بصیرت افزایی
رویکردهای شناختی به نوعی دنبال اثبات این نکته هستند که عمده مشکلات بشر، ریشه در افکار او دارد و دراین میان سالم ترین افراد کسانی هستند که از اندیشه ای معقول و منطقی برخوردار باشند. یعنی اندیشه ای که بر اساس دلایل و شواهد پذیفته شده و به دور از هرگونه یک جانبه نگری و پیش داوری انجام شود؛ چیزی که در منابع دینی ما از آن به عنوان « بصیرت» یاد می شود.
بصیرت نوعی علم و اگاهی همراه با توان تشخیص و تمییز است که ابزار فهم حقیقت است. از این رو افراد فاقد بصیرت از هدایت یافتن عاجز و محروم هستند.(11)
زندگی اهل بیت علیهم السلام پر است از عبرت هایی که قدرت تحلیل و تشخیص شناختی افراد را تحت تاثیر قرار می دهد و مجلس عزاداری یادآور و آموزنده همه عبرت ها است.. فوکویاما، شیعه را به پرنده ای با دو بال قدرت کمند تشبیه کرده است ، یکی، بال سبز انتظار موعود و دیگری بال سرخ شهادت که شکست ناپذیر و مبارزه با ظلم را برای شان به ارمغان آورده است.
رهبر معظم انقلاب در بیانات مختلف، به عناوین متعددی از این عبرت ها اشاره کرده است از جمله : عاشورا صحنه کامل زندگی، تبیین تکلیف مسلمانان در شرایط مختلف، وجوب مبارزه و قیام اصلاح طلبانه ، تغیر علیه سلطان ستمگر، دشمن شناسی، گم نکردن هدف، جهت گیری ارزشی در رفتارها، تلاش مستمر در تهذیب و سیاست و بسیاری درس های دیگر. (12)
پی نوشت ها:
- فیومی، احمدبن محمد، مصباح المنیر فی غریب شرح الکبیر، قم : دارالهجره 1405 ق، ص 408
- شعاری نژاد، علی اکبر، نگاهی نو به روانشناسی انسان سالم یا سفری کوتاه در شخصیت انسان: تهران، اطلاعات،1385 ص525
- محمدیانف احمدیار، روان شناسی کودکان و نوجوانان ناسازگار؛ اختلالات رفتاری – عاطفی، تهران،1389 ص 14
- مارشال ریو، جان، انگیزش و هیجان، ترجمه: یحیی سید محمدی، تهران 1388 ص 330
- ملک محمودی، امیر، درمان اضطاب و افسردگی قم، منشور وحی، 1390 ص45
- سوره مبارکه رعد آیه 28؛ الا بذکرالله تطمئن القلوب؛
- عابدینی، نصیر، نقش عزادری محرم در خویشتن داری جنسی دانشجویان پسر دانشگاه های تهران،مجله روان شناسی و سال ، 1389 ص 43- 53
- همان
- هیات تحریریه موسسه فرهنگی مطالعاتی شمس الشموس، عطش، تهران ،1389 ص22
- طهرانی، محمد حسین، رساله لب اللباب، بی جا، نشر حکمت، بی تا ص 159
- رحیمی، علی رضا، تعلیم و تربیت بصیرت گرا، تهران، دانشگاه امام صادق 1389 ص 310
- ر.ک: خامنه ای، سید علی، درس های عاشورا، تهران: انقلاب اسلامی، 1391 ص 50
- تالیف: حجت الاسلام و المسلمین محسن خیری، پژوهشگر و کارشناس مشاوره
ادامه دارد/
نظر شما