بررسی نقش وقف در توسعه اقتصادی در سال جهاد اقتصادی

به گزارش خبرگزاری شبستان// خراسان شمالی

اگر ابعاد زندگی اجتماعی را شامل سیاست، فرهنگ و اقتصاد بدانیم وقف، ریشه در فرهنگ و کارکرد در اقتصاد جامعه دارد. اصولا وقف به معنای گذشت آگاهانه از مایملک در راه خدا و برای قرب به خداوند است و بر این اساس آنچه وقف می شود از مالکیت فردی خارج شده و علاوه بر خیر اخروی برای واقف منافع و خیر حاصل از موقوفه جمعی از بندگان خداوند را از امکانات رفاهی برای زندگی بهتر بهره مند خواهند نمود.به طور مثال ساختن و وقف کردن بیمارستان، درماندگاه، مدرسه و مسجد از لحاظ مادی برای مردم و در بعد معنوی نیز تسهیلات مادی موقوفه برای تعظیم شعایر و ارزش های دینی و گسترش آن خواهد بود بنا بر این، وقف اصل ارزش دینی و فرهنگی است که بخشی از تجلی ثمرات ملموس آن در امور اقتصادی متبلور است.

امروزه با کاهش نقش دولت ها و افزایش تدریجی قدرت مردم در اقتصاد، تعداد متمکنین در سطح جامعه در حال گسترش است و نهاد وقف می تواند بار دیگر جایگاه خود را در تأمین انگیزه های انسان دوستانه و دین مدارانه پیدا کند. اصلاح و گسترش متناسب نهاد وقف آثار عدالت محورانه مورد نظر اسلام را در جامعه خواهد گذاشت و موجبات خرسندی خداوند سبحان اولیای گرامیش و مردم می شود.

فلسفه تأسیس و ترویج نهاد وقف در اسلام پر کردن خلا ها و برطرف کردن نیاز های فرهنگی اجتماعی و اقتصادی در جامعه اسلامی است. در حدیث نبوی(ص) آمده است" وقتی بنی آدم بمیرند عمل آن ها به جز در سه مورد قطع می شود: صدقه جاریه ای که باقی می ماند و عملی که از او بماند و به مردم نفع برساند و فرزند صالح که از او باقی بماند و برای وی دعا کند.

یکی از کارهای شایسته ای که همچون صدقه جاریه باقی می ماند و اثرات و برکات آن نصیب افراد جامعه می شود سنت حسنه "وقف" است. وقف نمادی از روح خیرخواهی و تعاون و هم زیستی و عطوفت انسانی برخاسته از ایمان است. وقف وسیله ای بسیار خوب برای ایجاد انس، الفت و همبستگی بین مسلمانان است.

پیش از قرن اخیر بیشتر شئون فرهنگی بهداشتی و نیازمندی های عمومی در ایران با بهترین و ساده ترین وضع و به رایگان و به وسیله مردم از درآمدهای موقوفات و نیادهای خیریه اداره می شد، واقفان خیر اندیش که اندیشه و همتشان بشردوستی و خدمت به مردم و رفع حوائج آنان بود، با مروری بر اسناد وقف و تاریخچه اوقاف ملاحضه می شود واقفین با دور اندیشی و بلند نظری وصف ناپذیری برای رفع نیازهای مردم و جامعه و ترویج و توسعه علم و فرهنگ اقدام به وقف نموده اند که مطالعه آن موجبات شگفتی و تحسین هر خواننده ای را فراهم می سازد.

برای مثال یکی از موقوفات جالب و منحصر به فرد موقوفه رشیدی است که در نیمه اول قرن هشتم توسط خواجه رشید الدین فضل الله همدانی در تبریز ساخته شده است که شامل مهمانسرا، بیمارستان، دانشکده پزشکی، دارالمساکین، مسجد و ساختمان های ویژه خادمین و کارکنان بوده و در زمان خود توسط هیأت امناء اداره می شده است.

امروزه نیز بسیاری از موقوفات در سراسر کشور در راستای سیاست های نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران و پیشرف و تعالی کشور در حوزه های مختلف اقتصادی اجتماعی و فرهنگی کشور منشا خدمات و برکات فراوان می باشد که می توان به وجود بیش از 500 بیمارستان و درمانگاه اشاره نمود که روزانه پذیرای هزاران نفر بیمار بوده و وجود بیش از هزاران مدرسه و ده ها دانشگاه وقفی در کشور اشاره داشت که بخش اعظمی از آحاد جامعه دانش آموزان دانشجویان این موقوفات می باشند.

نقش وقف در توسعه اقتصادی:

وقف می تواند به اهداف اقتصادی دولت کمک کند، وقف خواهد توانست در کاهش بخشی از کسری بودجه دولت ایفای نقش نماید زیرا کسری بودجه از تقلیل درآمد و یا ناشی از افزایش مخارجی است که دولت معمولا در انجام وظایف خود مجبور به تحمل آن است و وقف می تواند در هر دو زمینه یاری رسان باشد زیرا با ایجاد کالاها و خدمات عمومی دولت از هزینه کردن برای این موارد معاف می شود مثلا وقتی که یک مدرسه و یا یک بیمارستان از طریق وقف تأسیس می شود و به جامعه خدمت می کند در واقع از هزینه های ایجاد و اداره یک مدرسه و یا یک بیمارستان معاف می شود و می تواند این هزینه ها را در راه های دیگری به مصرف رساند.

از جمله اهداف اصلی دولت در اقتصاد، توزیع عادلانه درآمد و ثروت است و وقف می تواند وسیله مناسبی برای توزیع مجدد و حمایت مستقیم و غیر مستقیم از اقشار آسیب پذیر جامعه باشد بدون این که هزینه ای بر بودجه دولت تحمیل کند. وقف با توزیع مجدد در آمد بین افراد، جامعه را به سمت توازن اجتماعی هدایت می کند در وقف بیشتر افراد محتاج و فقیر ذینفع هستند و لذا اگر چه وقف به عنوان یک امر اخلاقی شناخته شده ولی در عمل تأثیر به سزایی در تأمین عدالت اجتماعی دارد و همچنین از عوارض سوء بی عدالتی های اجتماعی و شکافهای طبقاتی تا حد زیادی می کاهد و از حاد شدن مشکلات اجتماعی جلوگیری می کند.

وقف تبدیل مالکیت عمومی است که بسط آن ابزار مهم دستیابی به تعادل اجتماعی است. در نهاد وقف دو مطلوبیت نهفته است یکی نفس عمل بخشش، گذشت و ایثار که در واقف به ودیعه گذاشته می شود و از استغراق انسان در تعلقات مادی و مال اندوزی جلوگیری می کند و دیگری لذتی است که فرد در نتیجه عمل نیک خود می بیند و نقش آن را در فقرزدایی جامعه اسلامی مشاهده می کند.

در فرهنگ دینی و اسلامی پدیده وقف درست در مقابل فقر قرار دارد به عبارت دیگر یکی از دلایل فلسفه وجودی فرهنگ وقف، فقرزدایی جامعه است که با گسترش فرهنگ وقف قطعا میزان فقر و محرومیت در جامعه کاهش می یابد زیرا وقف همانگونه که تبیین شده یکی از راه های کنترل تراکم ثروت محسوب می شود و با کنترل تراکم ثروت یا به تعبیر دیگر از بین رفتن تراکم ثروت، سرمایه جامعه در اختیار همگان قرار می گیرد و با بهره مند شدن همگان از امکانات رفاهی و اقتصادی زمینه تکامل در ابعاد فرهنگی سیاسی و اجتماعی نیز فراهم می شود.

نقش وقف در توسعه جامع کشور و سهم موقوفات در اقتصاد بدون نفت و رواج صنعت گردشگری علیرغم اهمیت فراوان آن کمتر مورد توجه کارشناسان و برنامه ریزان قرار گرفته است. مثلا اگر کشورهای غیر اسلامی به توسعه گردشگری پرداخته و با توجه به فرهنگ و آداب و رسوم خود منابع بزرگی از درآمد را از این محل تأمین می کنند آن ها که اکثرا از اموری مانند استفاده از جاذبه های گردشگری مثل سواحل دریا و دیگر جاذبه ها بخش عمده ای از منابع بودجه کشورشان را تأمین می کنند، کشور ما نیز با استفاده از منابع بالقوه و بالفعل موقوفات و بهره گیری از ظرفیت های بقاع متبرکه و امامزادگان در توسعه گردشگری مذهبی و زیارتی خواهد توانست موجبات رونق اقتصادی و افزایش سرمایه و ایجاد اشتغال را فراهم نماید و ثانیا باعث احیا و مطرح شدن یک سنت پسندیده شود و این خود می تواند به طور غیر مستقیم یکی از وسایل و ابزارهای مقابله با تهاجم فرهنگی بیگانه نیز باشد.

وقف در دهه چهارم انقلاب اسلامی که دهه پیشرفت و عدالت نامگذاری شده می تواند الگوی مناسبی برای حل معضلات و مشکلات اقتصادی و اجتماعی کشور باشد و به عنوان یکی از راه کارهای کاهش تصدی گری دولت مورد توجه قرار گیرد.

سازمان اوقاف و امور خیریه در راستای اجرای نیات واقفین خیراندیش و از محل درآمد موقوفات می تواند سرمایه وقف را به گونه ای سازماندهی و جهت دهی نماید که به عنوان یک منبع مالی بتوان از آن برای از بین بردن فقر و محرومیت و تأمین بهداشت و درمان و آموزش و پرورش و ده ها مورد دیگر استفاده نمود و زمینه توسعه اقتصادی همراه با عدالت اجتماعی و رفاه عمومی که هدف نهایی اقتصاد اسلامی است را فراهم ساخت.

تحق این امر مستلزم چند نکته است:
1. ملموس کردن آثار وقف برای آحاد جامعه:
وقف نهادی ارزشی است و ابعاد مختلف آن برای جامعه تبیین نشده است لذا انتظار است مسئولان دست اندرکاران و اصحاب رسانه به ویژه رسانه ملی توجه جدی نموده تا مردم از خدمات و کارکردهای وقف و آثار و برکات آن مطلع شوند.

2. تشویق مردم برای ایجاد وقف جدید بر اساس نیازهای روز جامعه و ارزش های حاکم اجتماعی

3. تشویق خیران و اصناف کشور برای سرمایه گذاری بخش خصوص در حوزه وقف و احیای موقوفات
4. مبارزه با موقوفه خواری و رفع ذهنیت منفی از جامعه
در این رابطه حضرت امام خمینی (ره) فرموده اند: "موقوفات باید به حالت وقفیت باقی بماند"، لذا برای رسیدن به این مهم سه عامل اساسی نیازمند است: صدور اسناد وقفی برای موقوفات که نیازمند همکاری صمیمانه سازمان ثبت اسناد کشور است، وضع و اجرای صریح قوانین بازدارنده که نیازمند همکاری مجدانه نمایندگان مجلس شورای اسلامی و قوه قضائیه است، فرهنگ سازی دینی و آگاهی بخشی از اثرا نامطلوب موقوفه خواری با استفاده از ظرفیت های رسانه ای کشور
5. سایر اقدامات و فعالیت های برنامه ای سازمان، که مسلتزم توجه مدیران و مسئولان سازمان اوقاف و امورخیریه برای اجرای صحیح برنامه ها و اولویت های سازمان متبوع می باشد.

پایان پیام/
 

تهیه کننده: آرزو یوسفی