خبرگزاری شبستان: پس از اسلام با تغییر نظام اجتماعی حاکم نظم سیاسی و نظم اقتصادی و به تبع آن ساختار کالبدی شهر تغییر یافت و عمده ترین تغییرات در نظام شهری بوجود آمد. چرا که اصولاً جهان‌بینی اسلامی برای تحقق آرمان‌های خود به شهر و شهرنشینی احتیاج داشت و منطبق با فلسفه دین اسلام زندگی آنها را شکل تازه ای بخشید. مسجد جای آتشکده را گرفت. مسجد جامع به مهم‌ترین بنای شهر و ملاک تشخیص شهر از روستا تبدیل شد. در قرون ابتدای اسلام در ایران اگر مکانی را می‌خواستند به شهر تبدیل کنند باید دارای مسجد جامع می‌بود و ابتدا این مکان را بنا می‌کردند. مسجد جامع مرکز اجتماعات سیاسی و ابلاغ فرمان‌ها، خواندن خطبه و مهمتر از همه مرکز فکری و آموزشی عالی بود. بدین ترتیب مسجد نخستین پدیده جغرافیایی برخاسته از اندیشه اسلامی به عنوان یک کانون عبادی-سیاسی در سطح جهان گسترش یافت و با نقش‌های عمده ای که ایفا کرد خمیر مایه تغییرات نهادی در ساختار اجتماع و اصول اداری- سیاسی در سرزمین‌های اسلامی شد.
یکی از رسالت‌های پیامبر اکرم (ص) پس از دریافت وحی الهی و رسانیدن آن به مردم، ایجاد پایگاهی به نام مسجد بود تا مکانی برای عبادت و ذکر حق تعالی و تشکیل اجتماعات اسلامی و مردمی باشد. به طوری که با گذشت قرن‌های متمادی از پیدایش اسلام، مسجد نه تنها اعتبار و ارزش خود را حفظ کرده بلکه همواره در برهه‌های مختلف زمانی نقش مهمی در تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی داشته است. وجود یک مسجد عظیم و زیبا نشانه ای از قدرت و ثروت شهر و حاکم به حساب می‌آمد و هر حاکمی سعی می‌کرد مسجدی بزرگتر از رقبای خود برپا کند. در ابتدا شهر می‌بایست یک مسجد می‌داشت که نماز جماعت در آن برقرار می‌کردند این امر مدتی پایدار بود اما با افزایش جمعیت در شهرهای بزرگ تعداد مساجد جامع نیز افزایش یافت.
مسجد جامع در شهرهای اسلامی همواره در قلب و مرکز شهر جای داشت و در دو یا چند سوی آن بازار امتداد می‌یافت و در پیرامون آن مؤسسات اجتماعی همچون دارالحکومه، کارون‌سرا، مهمان‌خانه، محل‌هایی برای فقرا و بینوایان، دارالشفاء، خانقاه، آب انبار، حمام و مدارس قرار داشتند. اسلام و مسجد از سال‌های اولیه ظهور دین اسلام با هم درآمیخته اند و بسیاری از مساجد چه در دوره‌های اولیه اسلامی و چه در دوره‌های پس از آن یادآور اتفاقات تاریخی بسیار مهمی بوده اند که باعث اهمیت باستانی و تاریخی تعداد زیادی از مساجد کشورهای اسلامی شده است.
به عبارت دیگر بسیاری از مساجد کشورهای جهان اسلام علاوه بر جایگاه مذهبی دارای اهمیت تاریخی هستند که روایتگر بسیاری از رخدادهای مهم مذهبی و اجتماعی در دوران شکوه و عظمت آنها می‌باشد. ساختمان مسجد به عنوان مهم‌ترین بنای ساخته شده در کلیه ادوار تاریخی معماری اسلامی همیشه از جایگاه ویژه در امر تحقیق و پژوهش برخوردار بوده است. و نمودی برجسته و آشکار از هنر در ساحتی متبرک و مقدس است و از دیرباز نیز بسترساز رویدادهای تاریخی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بوده است. (بمانیان، اوج اعتلا و شکوفایی هنر معماری مقدس اسلامی را می‌توان در ساخت مساجد جستجو کرد.
مساجد اسلامی جلوه ای از زیبایی بصری و نمونه بارزی از تلفیق و ارتباط فرمهای نمادین با باورهای عمیق اعتقادی است. معماری و هنر به‌کار رفته در مساجد در کنار اصول مهندسی ساخت یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری است که هر ساله گردشگران زیادی را در سراسر جهان به خود جذب می‌کنند. در ایران نیز نمونه بسیار غنی از این جاذبه گردشگری وجود دارند . مساجد به منظور ایفای نقش گردشگری نیاز به وجود برخی پارامترها برای جذب گردشگران دارند از جمله: سابقه تاریخی، دارا بودن معماری خاص، وقوع یک حادثه خاص تاریخی در محل مسجد، برگزاری آئین‌های مذهبی و فرهنگی خاص، وجود جذابیت‌های پیرامون، قرارگیری در شهرهای توریستی با جاذبه‌های متنوع، وجود آرامگاه پیامبران، امامان، امام زادگان و یا بزرگان دینی و ...
بیش از ٧٠ هزار مسجد در ایران وجود دارد که خیلی از آنها مساجد قدیمی و با عمری چند صد ساله هستند که نشانه‌های بی بدیل هنر اسلامی و معماری و اصول مهندسی بی نظیری را در خود دارند. امروزه مساجد در دنیا به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری شناخته می‌شوند چرا که بیانگر شکوه و عظمت و هنر و معماری عصر خویش هستند. پس از اسلام حکومت‌های اسلامی سعی می‌کردند مساجد را بهترین شکل ممکن بسازند. از اینرو امروزه مساجد فی نفسه واجد ارزش گردشگری هستند. در ایران مساجد تاریخی و بارزشی وجود دارند که پذیرای گردشگران داخلی و خارجی هستند. به جز چند مسجد بقیه مساجد ناشناخته مانده اند و در چرخه گردشگری قرار ندارند از این رو تحقیق حاضر به‌دنبال امکان سنجی و بررسی قابلیت‌های ایران در زمینه این نوع از گردشگری است. با توجه به این تاکنون تحقیق علمی در این زمینه صورت نگرفته است انجام چنین تحقیقی ضرورت دارد. بر این اساس مهم‌ترین سؤالات تحقیق عبارتند از:
١- آیا کشور ایران از جاذبه و قابلیت لازم برای گسترش گردشگری مساجد برخوردار است؟
٢- مهم‌ترین نقاط قوت و فرصت توسعه گردشگری مساجد در ایران کدامند؟
٣- مهم‌ترین نقاط ضعف و تهدید توسعه گردشگری مساجد در ایران کدامند؟
٤- مهم‌ترین راهبردها و راهکارهای گسترش گردشگری مساجد در ایران کدامند؟
الف)مفاهیم، دیدگاه‌ها و مبانی نظری
١.گردشگری
انسان موجودی است متحرک و پویا که گردش و مسافرت در ذات او نهفته است و سفر برای او امری حیاتی و ضروری است ،گذشته‌های دور انسانها با اهداف مختلفی از جمله زیارت مکان‌های مقدس، دیدار از اقوام و آشنایان و یا تجارت و غیره به سفر و مسافرت می‌پرداخته است. طی دهه‌های اخیر، صنعت گردشگری در جهان، توسعه چشمگیری یافته و تغییرات اقتصادی و اجتماعی شگرفی را سبب شده است.گردشگری یکی از مهم‌ترین عوامل مولد ثروت و اشتغال در دنیا معرفی شده و به مثابه موتور اقتصادی رشد و پیشرفت کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه در عرصه جهانی است. در عصر پسامدرنیسم تمام کره زمین از ژرفای اقیانوس‌ها گرفته تا جو و همه ویژگی‌های انسانی و فرهنگی و طبیعی و آثار هنری و غیره، فضای گردشگری را تشکیل می‌دهد.
گردشگری امروز گستره جهانی یافته است. که خود ناشی از توسعه نوآوری‌های تکنولوژیکی و گسترش همه جانبه سرمایه داری در عصر کنونی می‌باشد. و در طی ٦٠ سال اخیر، از رشد پیوسته ای برخوردار بوده است، به طوری که به یکی از بخش‌های اقتصادی با سرعت بالا در جهان تبدیل شده است. در طی سال‌های ٢٠٠٥-١٩٥٠، گردشگری بین المللی با نرخ رشد سالانه ٦٥ درصد، از ٢٥ میلیون گردشگر در سال ١٩٥٠ به ٨٠٦ میلیون نفر در سال ٢٠٠٥ افزایش یافت. امروزه گردشگری درحال تبدیل شدن به یکی از ارکان اصلی اقتصاد تجاری جهان است؛ و بسیاری از برنامه ریزان و صاحبنظران از صنعت گردشگری بعنوان رکن اصلی توسعه اقتصادی یاد می‌کنند. درواقع گردشگری در بسیاری از کشورهای جهان یکی از پیچیده ترین کسب و کارهای بشری می‌باشد و بعنوان فعالیتی چند وجهی دارای کارکردها و اثرات مثبت گوناگون است. از جمله می‌توان از اشتغالزایی، کسب درآمد، جذب ارز، و تقویت زیرساختهای اجتماعی، ارتقاء فرهنگی و... نام برد. براساس آمارهای منتشر شده از سوی سازمان جهانی گردشگری، این صنعت امروزه دومین منبع درآمد بیش از ٤٩ کشور جهان می‌باشد و تا سال ٢٠٢٠ میلادی تعداد گردشگران در سرتاسر دنیا به رقمی حدود یک میلیارد و پانصد و شصت میلیون نفر خواهد رسید که ١٠ درصد درآمدهای جهانی را شامل می‌شود. در واقع گردشگری از مهم‌ترین فعالیت‌های انسانی معاصر است که همراه با بوجود آوردن تغییرات شگرف در سیمای زمین، اوضاع سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، منش و روش زندگی انسان هارا دگرگون می‌سازد و به عاملی تأثیر گذار در تغییر شکل فضایی مکان‌های مورد بازدید بدل شود و چهره این مکان‌ها را تغییر داده است .
اهمیت گردشگری در عصر حاضر بیش از همه وابسته به چرخه اقتصادی آن می‌باشد که قابلیت بالای در زمینه ی پویایی اقتصاد محلی و بین المللی دارا می‌باشد و نخستین دلیل توسعه صنعت گردشگری در اغلب کشورها بهره‌گیری از منافع اقتصادی آن است. در دهه ١٩٨٠ درآمد حاصل از گردشگری در سطح بین المللی سرعتی بیش از تجارت جهانی داشته است و اینک از نظر ارزش صادرات درصد بسیار بالایی را تشکیل می‌دهد و بسی بیش از مجموع فرآوردهای نفت و محصولات خودرو و قطعات یدکی آنهاست. اما نباید نقش فرهنگ را در توسعه گردشگری و تأثیر گردشگری را در فرهنگ نادیده گرفت. گردشگری به عنوان یک امر فرهنگی، تعامل‌ها و تبادل‌ها را سبب می‌شود و با انسانها، انگیزه‌‌ها، خواسته‌‌ها، نیازها و آرزوهای آنها که منبعث از فرهنگ جامعه می‌باشد، در ارتباط است. توسعه گردشگری به عنوان یک پدیده فرهنگی موجب می‌شود که فرصت کافی برای تبادل فرهنگی بین گردشگر و جامعه میزبان به وجود آید. بر این مبنا آنها می‌توانند یکدیگر را بهتر درک کرده، به فرهنگ هم بیشتر احترام بگذارند. فرهنگ به واسطه انطباق و سازگاری با محیط زیست و کنش متقابل با دیگران تحرک می‌یابد و باز تفسیر می‌شود. گردشگری در این میان یکی از شیوه‌های کنش متقابل فرهنگی است که به واسطه تفسیر تجربه‌های گردشگری از فرهنگ محلی، کنشی متقابل را نمایان می‌سازد. این امر بستگی به آن دارد که فرهنگ جامعه میزبان در چه سطحی قرار داشته باشد. اصولاً فرهنگی پویاست که توانایی کنش‌های فرهنگی را داشته باشد. گردشگری می‌تواند به عنوان یک عامل مؤثر نقش مثبتی در تعامل و ارتباطات فرهنگی ایجاد کند و جاذبه‌های فرهنگی نقش مهمی در توسعه و رونق گردشگری یک مکان دارند .
٢.مسجد
مسجد به معنای محل سجود و سجود یعنی به خاک افتادن و خشوع و خضوع در برابر حق تعالی است. مسجد با توجه به آموزه‌های دینی در یک معنای عام به سراسر زمین اطلاق می‌شود؛ اما در شریعت اسلامی، مسجد بنایی است که مسلمان‌ها برای عبادت جمعی خداوند یکتا می‌سازند. واژه مسجد در قرآن، ٢٨ بار تکرار شده است و صریحاً از مسجد به عنوان مکانی که انسان مسلمان در آن عبادت نموده و بوسیله آن ایمان به یگانگی خداوند را اظهار می‌دارد نام برده شده است. تکرار این واژه در قرآن و تأکید بر نقش آن نشان دهنده اهمیت و جایگاه ویژه مسجد در در دین اسلام و میان مسلمانان است. مسجد یکی از عناصر مهم و تأثیر گذار در شهرهای اسلامی است، در طول تاریخ شکل گیری شهرهای اسلامی مساجد همواره به عنوان فضاهای عمومی مهم و مردمی دارای عملکردهای متعدد اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و کالبدی بوده و در زندگی مردم نقش محوری داشته‌اند.
٣.هنر و معماری مساجد
معماری جایگاه بسیار عمیق، وسیع و گسترده ای در زندگی انسانها دارد و اگر با هنر ممزوج شود، جایگاه ویژه ای با کارکرد جمال شناسانه نیز می‌یابد. به علاوه عناصر معنوی خاص و متافیزیکی بر بار شکوه اجلالی آن می‌افزاید، به دلیل همین، موقعیت ممتاز و فرا محلی و جهانی می‌یابد و دانشمندان، مشتاقان جلال و جمال از هر صنف و فکر، اسلام شناسان و به طور کلی، مسلمانان و غیر مسلمانان، همه ساله از گوشه گوشه جهان، برای مشاهده مساجد به کشورهای اسلامی سفر می‌کنند تا از نزدیک در اعماق زلال زیباترین انواع کاشی‌های هفت رنگ و دل‌فریب و مقرنس سازی‌های موزون غور کنند و بهره‌های فلسفی، علمی، هنری و اجرایی ببرند که بی‌تردید این جذبه و کشش، نشأت گرفته از مبانی عمیق عقیدتی اسلام است. در مساجد، دین با هنر ملاقات می‌کند و مهم‌ترین نمودهای هنر اسلامی، در معماری مساجد تجلی می‌یابد. صرف نظر از اینکه مساجد، محل تزکیه مؤمنین هستند، این بناهای با شکوه در چشم هر مورخ نیز شایسته آن است که نمایشگاه‌های هنرهای اسلامی نامیده شود. جلوه‌های هنر در مساجد بسیار است که معماری، مهندسی، گچبری، آجرکاری، موزائیک‌سازی، کاشی‌کاری، سفال‌گری، سنگ تراشی، مقرنس سازی، آئینه کاری، کنده کاری، منبت کاری، خاتم کاری، نگارگری، خوشنویسی، تذهیب، پرتو پردازی نمونه‌هایی از هنرمندی‌های بی بدیلی است که توسط عاشقان الله در این مکان‌های معنوی انجام می‌شود. ساخت گنبد، محراب، گلدسته‌‌ها، ستون‌‌ها، منبرها، به نوعی پیام خاص خود را به مخاطبان القاء می‌کنند. با دقت در این نمادها و پیام‌های آنان در خواهیم یافت که این پیام‌ها همگی جاودانی و عرفانی هستند.
٤.گردشگری فرهنگی و مذهبی مساجد
سود گردشگری صرفاً در بهره اقتصادی خلاصه نمی‌شود بلکه این بهره را از زوایای مختلفی همچون شناساندن فرهنگ داخلی به دیگر کشورها نیز می‌توان ارزیابی کرد. ویژگی‌های ساختار گردشگری هر مکان به نوبۀ خود از یک طرف متأثر از اهمیت، اعتبار، ماهیت، تنوع نقش و کارکرد مذهبی، فرهنگی، تفریحی، تجاری و به طورکلی جاذبه‌های مکانی آن است، و از طرف دیگر برگرفته و تأثیر پذیرفته از ویژگی‌های اجتماعی، فرهنگی (باورهای اعتقادی ) و اقتصادی ساکن آن محلی و گردشگران است. گردشگری فرهنگی یکی از گونه‌های در حال رشد گردشگری است که پیرامون بازید از جاذبه‌های فرهنگی شکل گرفته است. انسان موجودی فرهنگی است . و یکی از وجوه اصلی تمایز آن با سایر جانداران فرهنگ است. چرا که ژن‌های ما تقریباً همانند اجدادمان در عصر حجر است در حالی که فرهنگ ما به طرز باور نکردنی تغییر کرده است. فرهنگ مجموعه گسترده ای از اعمال و رفتار انسان را در بر می‌گیرد . لووی فرهنگ را «مجموعه چیزهایی که افراد از جامعه خود، بصورت میراثی از گذشته و از راه آموزش و پرورش رسمی و غیر رسمی فرا می‌گیرند»، تعریف می‌کند. فرهنگ راه و روشهایی است که در آنها، مردم به صورت فردی و جمعی، از طریق ارتباط با یکدیگر به زندگی خود معنا می‌بخشند. فرهنگ‌ها میراثی تلقی می‌شوند که به اندازه کافی ارزش همگانی و پایدار دارند . به طور کلی فرهنگ عبارت است از نظامی از ارزش‌ها، اعتقادات، آداب و رسوم مشترک افراد اجتماع، که از طریق آن انسانها به جهان خود معنا می‌دهند و ابزاری برای هویت یابی است. در حقیقت گردشگری فرهنگی نوعی از گردشگری است که گردشگر را به فراگیری، کنکاش و کسب تجربه درباره فرهنگ حال و گذشته جامعه مقصد و مقایسه آن با داشته‌ها و انگیزه‌های جامعه خود و دیگران تشویق می‌نماید.
فرهنگ سنتی با توجه به شکل گیری نوستالژی در جوامع پساصنعتی می‌تواند جاذب گردشگرانی باشد که در پی مکانهایی با فرهنگ سنتی اند تا اصالت معنایی را در آن تجربه کنند از این فرهنگ سنتی به خصوص پاگرفته از گذشته‌های دور در نواحی مختلف که هنوز اصالت فرهنگی دارند می‌تواند گردشگران بسیاری را به خود جذب کند.گردشگری فرهنگی دارای طیف وسیعی از جاذبه‌ها است که می‌توان آنها را به دو بخش کلی جاذبه‌های مادی و معنوی تقسیم کرد که در جدول شماره ١ نشان داده شده است.
مساجد تاریخی به واسطه معماری خاص خود که برگرفته از ایدئولوژی و ارزش‌های فرهنگی و مذهبی اسلامی است یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های مادی گردشگری فرهنگی به حساب می‌آید. همچنین بواسطه برگزاری مناسک و آیین‌های مختلف مذهبی در این مکان از نظر معنوی نیز یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری فرهنگی محسوب می‌شود.
گردشگری مذهبی در زمرۀ قدیمی ترین و پُررونق ترین گردشگری‌های گذشته و حال سراسر جهان قرار دارد . که دشواری‌های اقلیمی یا بدیِ آب و هوا نیز مانع آن نمی‌شود و قدمت آن به قدمت خود فرهنگ دینی می‌رسد. مدارک و مستندات تاریخی موجود از تمدن‌های عظیم بین النهرین (میان رودان) و مصر و دیگر سایر آثار و قرائن بر جای مانده از روزگاران پیش از تاریخ، از دیرباز از سفرهای مذهبی هزاران نفر از انسانها حکایت می‌کنند. به طوری که انسانها از هزاران سال قبل به منظور انجام فرایض دینی هر رنجی را بر خود هموار می‌کردند و راهی سفرهای دور و دراز می‌شدند. در واقع زیارت و گردشگری مذهبی ریشه در باورها و اعتقادات دینی مذهبی دارد. امروزه گردشگری مذهبی با همۀ اجزا و گونه‌های مختلف، به سبب ویژگی‌های ساختاری و کارکردی بارز آن، توانسته است در متن گردشگری جهانی جای گیرد، به طوری که حوزه نفوذ آن سراسر جهان را فرا گرفته است.
در این نوع از گردشگری انگیزه اصلی زیارت اماکن مقدسه و زیارتگاه هاست، که اقامتگاه‌ها و نوع امکانات آن به هر حال در طول مدت اقامت تأثیر می‌نهد. ولی درآمد خانوار نقش چندانی در انگیزۀ اصلی زیارت از این اماکن ندارد.
گردشگری وسیله ای است که افراد را با مذاهب و فرهنگ‌های متفاوت به یکدیگر پیوند می‌دهد و به آنها کمک می‌کند تا همدیگر را با وجود تنش‌های سیاسی و اجتماعی، بهتر درک کنند. از نظر سازمان جهانی جهانگردی، مذهب و جاذبه‌های مذهبی به عنوان یکی از اصلی ترین انگیزه‌های سفر شناخته شده است. از نمونه سفرهای مذهبی می‌توان به روز جهانی جوان اشاره کرد که به ابتکار واتیکان برای قوی تر کردن باورهای دینی در بین جوانان کاتولیک به صورت جهانی برگزار می‌شود. این سفر، یکی از بزرگ ترین آیین‌های مذهبی برای جوانان دنیا است و به عنوان نمونه در سال ٢٠٠٥ که در آلمان برگزار شد، بیش از ٤٣٥ هزار زائر از ١٩٧ کشور در این مراسم مذهبی شرکت کردند. در اسلام نیز، آیین حج به عنوان یکی از بزرگ ترین مراسم مذهبی جهان سالانه بیش از ٢ میلیون زائر را در شهر مکه گردهم می‌آورد. پیش بینی می‌شود که گردشگری مذهبی عربستان سعودی در دهه آینده، هر ساله از رشدی ٢٠ درصدی بهره ببرد و تا سال ٢٠٢٠، تعداد ٤٣/٢ میلیون نفر از شهرهای مکه و مدینه دیدن کنند که این امر، مستلزم ٥٠ هزار اتاق اضافی در هتل‌ها و ٧٤ هزار واحد مُبله در این مناطق خواهد بود.
نویسنده: محمد صادقی
منبع: سایت مرکز رسیدگی به امور مساجد
ادامه دارد...
نظر شما