به گزارش خبرنگار خبرگزاری شبستان از سمنان، آب‌انبار يكي از بناهاي زادبومي ايران به‌شمار مي‌آورند كه به‌عنوان يکي از بناهاي عام‌المنفعه از منزلت و جايگاه فراواني در فرهنگ و تمدن ايران زمين برخوردار است و تقريبا در سراسر ايران پراکنده است.
انبار، حوض انبار، سردابه، برکه، مصنع، مصنعه، منبع و گاه آبدان آب‌گير، تالاب و برخ، نوعي مخزن آب سرپوشيده و آب‌بندي شده هستند كه غالباً پايين‌تر از سطح زمين ساخته شده و به منظور ذخيره آب آشاميدني براي ايام کم‌آبي يا پايداري در تابستان، در شهرها، روستاها، دژها، مسير راه‌هاي کاروان‌رو (در رباط‌ها و کاروان‌سراها) و در دل کوه‌ها ساخته شده‌اند.
اين نوع مخازن آب در بيشتر نقاط سرزمين ايران «آب‌انبار» و در برخي نقاط چون بيرجند «انبار» حوض، برکه، مصنع، مصنعه و در ديگر شهرهاي ايران با نام‌هايي چون مرغي مرغک (در ساوه)، هود (احتمالاً صورتي ديگر از حوض در خور و بيابانک) خوانده مي‌شود.
آب انبارها محلی برای تأمین آب شرب مردم بوده و به دلیل نوع ساخت و معماری مناسب، آب موجود در این آب انبارها همیشه خنک بوده است.
مردم استان سمنان نیز به دلیل قرار داشتن این استان در منطقه‌ای نیمه بیابانی، از گذشته‌های دور به ضرورت وجود آب انبار پی برده بودند.
بر همین اساس نیز آب انبارهای بسیاری در این استان وجود دارد که به مرور زمان و با فراهم شدن امکان دسترسی آسان مردم به آب، رفته رفته این آب انبارها از رونق افتاده و در حال حاضر کاربرد چندانی ندارند و بیشتر به عنوان یادگاری از گذشته به آنها نگاه می شود.
در گفتگوهایی که با مردم درخصوص آب انبار و کارکردهای آنها داشتیم متوجه شدیم درچند سال اخیرآب انبار جهادیه سمنان، آب انبار میر محمدخانی وآب انبار کاشفی به دلایل مختلف تخریب شده است.
آب سرد چله زمستان برای گرمای چله تابستان
یک کارشناس فرهنگ سمنانی با اشاره به قدمت آب انبارها در کشور اظهار داشت: احداث آب انبارها معمولا در مسیرکانال های اصلی فاضلاب شهر و بالادست حمام های عمومی بود.
نعمت الله عبدوس با بیان اینکه مردم سمنان آب انبار را مزنبل تلفظ می کردند، ادامه داد: هر آب انبار یک ساختمان سرایداری داشت، ساخت و نگهداری آب انبار توسط افراد خیر و مردم انجام می شد و دولت در آن نقشی نداشت.
عبدوس مراقبت از بچه ها برای جلوگیری از هدر رفت آب، هشدار به مردم در زمان مورد نیاز برای حجم وکیفیت وضعیت آب، تمیز کردن اطراف وراه پله های آب انبار،روشن کردن و نصب چراغ مخصوص با نام چراغ موشی در پله های پائینی آب انباریک ساعت قبل از نماز مغرب را از وظایف سریدار در آب انبارها برشمرد.
وی با بیان اینکه در دو طرف ورودی آب انبار سکوهای سنگ فرشی بود برای نشستن که معمولا افراد کهن سال از آنها استفاده می کردند افزود: در فرهنگ معماری به آنان پیر نشین نیز می گویند.
عبدوس با اشاره به اینکه مخزن آب در دل زمین حفر شده وعمق آن بیش از 15 متر بود اظهار داشت: ورودی آب انبارها دارای راهرویی با پله های بسیار بود که رفت وآمد از این پله ها کار ساده ای نبود.
به گفته این کارشناس پیرمردها وپیرزن ها وکسانی که توان پایین رفتن از پله های آب انبار وبالا آمدن از آنها را نداشتند روی این سکوها نشسته واز جوانان در خواست پر کردن آب در کوزه هایشان را می کردند.
وی چله بزرگ زمستان را فصل آب گیری آب انبارها عنوان کردوگفت: آبی که دراین مدت ذخیره شده بود جوابگوی مردم بود ه وآنان تا پایان فصل گرما آب آشامیدنی مورد نیاز خود را داشتند.
عبدوس ادامه داد: از آب انبار ها استفاده نمی شد ورودی آن را با در چوبی چند لنگه ای که عرض هر لنگه نیم متر وارتفاع آن سه متر بود می بستند تا کسی وارد آب انبار نشود.
این کارشناس با یاد آوری این مطلب که آب داخل آب انبار حدود چند ماهی در داخل آب انبار می ماند اظهار داشت: این آب با خیساندن دیواره ها گرمای داخل خود را از دست داده و از ماه اردیبهشت به بعد می توان گفت به جرأت از آب های داخل یخچال منزل خنک تر و گوارا تر بود.
عبدوس با بیان اینکه به خوبی می دانیم که اگر آب را برای چند ماه در جای بسته ای که امکان تهویه ندارد قرار دهیم بد بو و متعفن می شود، اضافه کرد: برای جلوگیری از این امر برای آب موجود درآب انبارها معمولا بادگیرهایی را در اطراف آب انبار تعبیه می کردند.
وی اضافه کرد: معماري آب انبارها در مناطق مختلف تحت تاثير سبك‌هاي معماري محلي و متناسب با آب و هواي مناطق متفاوت قرار گرفته است و سازندگان با دقت و نكته‌‌سنجي بسيار، به مسائل عمده‌اي چون ميزان فشار آب بر كف و سطح آب‌انبار، تهويه، تصفيه و جلوگيري از آلودگي آب، توجه كامل داشته‌اند.
عبدوس ظرفیت ذخیره آب در هر آب انبار را بر اساس جمعیت محل ذکر کرد و گفت: بام آب انبارها گنبدی شکل و سقف راه پله طاق ضربی بود و معمولا هر دوسال یکبار اندود کاهگل آن تجدید می شد این کار حداکثر تا آخر مهر ماه باید انجام می گرفت.
این کارشناس فرهنگ در سمنان با بیان اینکه كندن مخزن در داخل زمين از دو جهت اساسي مورد توجه بوده است ادامه داد:نخست آن‌كه به كمك توده‌هاي خاك فشرده پيرامون منبع به ميزان بسيار بر قدرت مقاومت ديواره‌ها افزوده مي‌شود و ديگر آن‌كه به كمك عايق طبيعي خاك دور منبع، از ميزان نفوذ گرما در تابستان و گرم شدن آب جلوگيري به عمل مي‌آيد.
حتی اگر آب انبارها ، ثبت ملی نشده باشند از ارزش تاریخی والایی برخوردارند
سرپرست اداره میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان سمنان، در گفتگو با خبرنگار شبستان با اشاره به اهمیت آثار تاریخی آب انبار اظهار داشت: حتی اگر آب انبارها، ثبت ملی نشده باشند از ارزش تاریخی والایی برخوردارند و باید حفظ شوند.
آرزو گلکارآب انبارها را از اصیل ترین بناهای ایرانی عنوان کرد و ادامه داد: در اغلب شهرهای ایران آب انبار وجود داشته اما قدیمی ترین آب انبارها مربوط به استانهای کویری است.
وی با بیان اینکه آب انبارها، آن روزها عطش مردم به آب را فرو می نشاندند گفت: امروز میراثی گران بها از رنج آبا و اجدادی را برای ما به یادگار گذاشته اند.
گلکاربا تاکید برحفظ واحیاء آب انبارهای موجود اظهار داشت: تعداد آب‌انبارهای سمنان در گذشته را 40 آب‌انباربوده که متأسفانه تاکنون بسیاری از این آب‌انبارها تخریب‌شده‌اند.
وی، با بیان اینکه در سه چهار سال گذشته سه آب انبار در سمنان تخریب شده است، افزود: علاوه بر این چندین آب انبار دیگر نیز در اثر بی‌توجهی به صورت طبیعی در حال تخریب هستند.
آب انبارها با مرمت دراختیار مردم قرار بگیرند
گلکار مشکل عمده در حفاظت از این آب انبارها را نبود بودجه کافی برای مرمت عنوان کرد و اضافه کرد: می توان با مرمت این بناهای تاریخی آنها را دراختیار مردم قرار داد.
سرپرست اداره میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان سمنان تبدیل کردن آب انبارها به مراکز مراکز فرهنگی و هنری را بهترین راه برای حفاظت از آب انبارها برشمرد و گفت: میتوانیم بعد از مرمت این بناها را برای استفاده دراختیار عموم مردم قرار دهیم.
تخریب آب انبارمشکلات متعدد به دنبال دارد
وی خواستار کمک مردم به میراث فرهنگی برای حفظ آب انبارها شد و گفت: مردم می توانند با سرمایه گذاری در این بخش به حفظ این میراث گران بهاء کمک کنند.
گلکار با بیان اینکه با تخریب آب انبارها مشکل حل نمی‌شود، افزود: تخریب این آثار مشکلات متعدد دیگری به دنبال دارد و دستگاه‌های مرتبط باید با حساسیت به این آثار نگاه کنند.
وی از انجمن های مردم نهاد دوستدار میراث فرهنگی سمنان خواست با حفظ آرامش خود و با احساس مسئولیت، از تخریب سایر بناهای تاریخی شهر جلوگیری کرده و در صورت مشاهده، هر گونه دخل و تصرف و تخریب بناهای تاریخی، موضوع را به اطلاع یگان حفاظت از آثار تاریخی اداره کل میراث فرهنگی استان سمنان با تماس با شماره های 33300075 و 33300817 برسانند.
طبق گزارش کارشناس روابط عمومی اداره کل ميراث‌‌فرهنگي، صنايع‌دستي و گردشگری استان سمنان و تائید معاون میراث فرهنگی این اداره کل نام برخی از آب انبارهای سمنان ذکر شده است.
آب انبار قلي
در مقابل حمام قلي در سمنان، آب انباري قديمي وجود دارد كه به آب انبار قلي معروف است. اين آب انبار در سال 912 ه.ش احداث شده است.بر بالاي مدخل ورودي آب انبار لوحه سنگي مستطيل شكلي به چشم مي خورد كه اشعاري بر روي آن منقوش شده است.
آب‌انبار امامزاده علوي
اين آب انبار طبق نوشته صنيع الدوله، توسط اسماعيل خان سنگسري برادر ذوالفقار خان، حاكم جبار سمنان در زمان فتحعلي شاه قاجار ساخته شده است.اين آب انبار فاقد كتيبه مي باشد ولي بر بالاي آن آثار يك فرورفتگي به چشم مي خورد كه به احتمال زياد محل نصب كتيبه اي بوده است.بر بالاي منبع اصلي آب، گنبد مخروطي با بادگير براي خنك كردن‌آب وجود دارد.
آب انبار ناسار
يكي از مهمترين و عميق‌ترين آب‌انبارهاي سمنان، آب‌انبار ناسار است كه در دوران قاجاريه ساخته شده است. اين آب‌انبار داراي سر در بزرگي است. بر بالاي مدخل ورودي آب‌انبار نيز لوحه‌اي سنگي نصب شده كه اشعاري بر آن حجاري شده است.
آب‌انبار ناسار، داراي پله‌هاي سنگي پهن و بلند است. سقف پايين آب‌انبار مشتمل بر ايواني است كه به صورت دايره و به وسيله راهرويي كه در سمت راست آب‌انبار قرار دارد به قسمت اصلي راه مي‌يابد. سقف بلند آن، گنبدي و داراي سوراخي بزرگ است كه نور داخل آب‌انبار را تأمين مي‌كند.
آب انبار پاچنار
در نزديكي قلعه كوچك پاچنار در سمنان، آب انبار آجري نسبتا كوچكي قرار دارد كه به آب انبار پاچنار معروف است.اين آب انبار داراي سر در آجري و پشت بغل هاي آجري با تزيينات هفت و هشت است.بر بالاي سر در آب انبار، كتيبه اي سنگي به چشم مي خورد كه اشعاري بر روي آن نوشته شده است، چنانچه از مفاد كتيبه بر مي آيد، اين آب انبار در زمان قاجاريه ساخته شده است.
بر بالاي منبع آب اين بناي تاريخي گنبد بزرگ خشتي مخروطي شكل با بادگير احداث شده است.
آب انبار صادقيه
آب انبار صادقيه در نزديكي در جنوبي مسجد امام خميني در سمنان و در كنار مدرسه اي به همين نام واقع شده است.اين بنا كه در اوايل مشروطيت ساخته شده به آب انبار صادق خان نيز معروف است.سر در اين آب انبار آجري و فاقد تزيينات است.بر بالاي مدخل ورودي آب انبار كتيبه اي به چشم مي خورد كه بدون لوح سنگي است.
آب انبار توكلي
آب‌انبار توكلي در خيابان شهيد باهنر سمنان قرار دارد. سر در آن آجري و در قسمت بالا و سرتاسر آن با قطاربندي ساده‌اي كه به كمك دو رج آجر به طور سه‌گوش قرار دارند زينت داده شده است. بر بالاي مدخل ورودي آب انبار دو نقش از كاشي وجود دارد كه عباراتي بر روي آن نقش بسته است.
ديوارهاي طرفين آب‌انبار اندكي به جلو متمايل است و در گوشة آن، دو ستون مدور زيبا ساخته شده است. بر پيشاني سر در آب‌انبار نام "احمد توكلي" بر كاشي لاجوردي به چشم مي‌خورد. آب‌انبار داراي 32 پلة سنگي به ارتفاع 27 سانتي‌متر است كه سقف آن را طاق گهواره‌اي كوتاه با تزئينات آجري زيگزاك تشكيل مي‌دهند.
آب انبار كارخانه
يكي از زيباترين آب‌انبارهاي سمنان و جالب‌ترين آب‌انبار حاشية شمالي كوير را مي‌توان آب‌انبار كارخانه به حساب آورد. اين آب‌انبار كه به علت مجاورت كارخانه ريسندگي و بافندگي به اين نام خوانده مي‌شود، در سال 1310 هجري شمسي يعني همزمان با احداث كارخانه مذكور توسط حاج علي نقي كاشاني تاجر معروف وقت ساخته شده است.
اين آب‌انبار داراي سر در زيبا مزين به تزئينات آجري عالي است. دو طرف آب‌انبار، اندكي به جلو متمايل شده و به اين ترتيب، طرح ذوزنقه‌اي پيش فضاي آن را به وجود آورده است.
بر بالاي مدخل ورودي ، تزئينات گچبري همراه با نقوش اسليمي، وجود دارد كه در آن نقش دو شير نيز به چشم مي‌خورد. در اين آب‌انبار، كتيبه‌اي وجود ندارد. سقف آن گهواره‌اي كوتاه با تزئينات آجري ساده است.
آب انبار سنا دره
اين آب انبار در قبرستان سابق سنادره سمنان واقع است.سردر آن ساده و طاق گهواره اي آن از گچ پوشانده شده و منبع اصلي آن از خشت و گل درست شده است.
آب انبار بيابانك
اين آب انبار در روستاي بيابانك واقع است، داراي سر در آجري ساده و منبع آب پله اي مدور آجري است.
آب انبار لاسجرد
اين آب انبار در روستاي لاسجرد در كنار راه اصلي و ارتباطي به روستا واقع است و داراي منبع آب خشتي و گلي پله مانند (كوتاه) مدور و طاق آبگيري كوتاه است.
آب انبار سرخه
آب انبار باستاني سرخه كه در خيابان عاشورا در شهر سرخه قرار دارد بزرگ‌ترين، زيباترين و مهمترين آب انبار اين شهر است كه براساس معماري سنتي خاص ناحيه كويري با گنبد عظيم مخروطي تا بالاي منبع آن پله‌هاي مدوري احداث شده است. بر بالاي گنبد آن بادگيري كوچك براي عبور جريان هوا به چشم مي‌خورد. از مدخل ورودي آب انبار كه اكنون بسته است، تا شيرهاي آب بيش از چهل پله وجود دارد. قدمت اين آب انبار را بيش از چهار قرن تخمين زده‌اند.
پایان پیام/
گزارش؛ عصمت سالار
نظر شما