نگاهی بر مسجد جامع گز بر اساس نویافته های مرمتی

خبرگزاری شبستان:‌ با توجه به مرمت سالیان اخیر مسجد جامع گز و متعاقب آن زدودن برخی الحاقات دوره معاصر که در نتیجه آن فضاها، تزئینات و اشکال جدیدی از بنا هویدا شد، اطلاعات تازه ای از گاه نگاری و مراحل توسعه این بنا مشخص شد، بر همین اساس پژوهش حاضر که به روشی توصیفی- تطبیقی-تحلیلی بر پایه بررسی های میدانی و بهره گیری از مطالب متون انجام شده، بر آن است تا منظر تازه ای از گاه نگاری، مراحل توسعه، ویژگی های معماری، تزئینی و خصوصیات سبک شناختی بنا را مشخص می کند.

در نتیجه تحقیق مشخص شد که بنای اولیه از نوع مساجد ستون دار بوده و به دوره آل بویه تعلق داشته است. در دوره سلوجی مناره ای به مسجد افزوده شد و همانند مسجد جامع اصفهان و اردستان در هر ضلع صحن چهارایوان ایجاد شده و به مسجدی چهارایوانی تبدیل می شود. به احتمال زیاد چهارایوان مسجد به طور همزمان ایجاد شده و به دنبال آن در مقایسه با سایر مساجد چهارایوانی سلجوقی، مسجدی با خصوصیات سبکی ویژه و متفاوت را به وجود آورده است. در دوره صفوی به دستور شاهان صفوی و به دست معماران توانمند این دوره تعمیرات، ساختمان سازی ها و تزئینات الحاقی و اساسی در بنا ص ورت گرفته است. روند مرمت و ساختمان سازی بنا از دوره قاجار تا به امروز نیز تداوم داشته است.

مساجد در تاریخ معماری اسلامی به دلیل بهره مندی از مشخصه های ویژه همچون مطرح بودن به عنوان مهم ترین رکن مذهبی جامعه مسلمان و نقطه کانونی گسترش شهرها و روستاها، همواره تاثیرات شگرفی بر مشخصات سبک شناختی، معماری، شکل گیری و چگونگی و نحوه گسترش مجموعه های شهری و معماری داشته است، از این رو، ویژگی های اساسی معماری و شاخص ترین آثار هر عصر عمدتا در ایبن بناها ظهور و بروز می یافته است. بدیهی است که مطالعه و واکاوی دقیق این آثار در روشن شدن موارد ذکر شده اهمیتی انکار ناپذیر دارد.

یکی از اقدامات اولیه جهت نیل بدین مقصود، شناخت صحیح تاریخ معماری و سبک شناختی این بناها است. مسجد جامع گز در 17 کیلومتری شمال اصفهان از نمونه مساجدی است که با وجود ویژگی های خاص تاریخی، معماری و سبک شناختی و جغرافیایی تاکنون به شکل صحیح مورد بررسی و تاریخ گذاری قرار نگرفته است. این مسجد که از لحاظ نوع طرح و پلان جزء مساجد چهارایوانی طبقه بندی می شود و در اکثر منابع به عنوان اثری از دوره سلوجقی معرفی شده، برای اولین بار مورد توجه «آندره گدار» قرار می گیرد، وی بدون ارائه هرگونه توصیف و توضیحاتی تنها به سلجوقی بودن بنا اشاره کرده است.

«دونالد ویلبر» از دیگر محققانی است که در کتاب معماری دوره اسلامی ایران در دوره ایلخانان تنها به ایوان غربی مسجد توجه داشته و آن را بنایی متعلق به دوره ایلخانی معرفی کرده است و در نهایت لطف الله هنرفرد، در اثر گرانقدر خود بدون اشاره به خصوصیات تزئینی و معماری مسجد، به خواندن اکثر خطوط و کتیبه های بنا پرداخته و آن را مسجدی سلجوقی با تعمیرات دوره های صفوی و قاجار معرفی کرده است.

در جریان مرمت های سالیان اخیر مسجد که تا به امروز نیز ادامه دارد، ساختار، تزئینات و زوایای جدیدی از بنا هویدا شد که در نتیجه مرمت ها و ساختمان سازی های دهه های گذشته از نظر پنهان شده بود. در مقاله حاضر سعی بر آن است تا با توجه به یافته های اخیر و بررسی های میدانی در سطح بنا، نکات تازه ای پیرامون گاه نگاری، مراحل توسعه، ساختمان سازی، فرم، معماری و سبک شناسی بنا در دوره های مختلف به ویژه دوره سلجوقی به عنوان یکی از دوره های اثرگذار در تاریخ معماری ایران و جهان اسلام به طور اعم و تاریخ معماری مساجد به طور اخص مشخص شود.

مطالعات مرتبط با تاریخ معماری و شهرسازی عمدتا با نگرش های گوناگونی همچون نگرش تاریخی، معمارانه، هنرشناسانه، باستان شناسانه و تشبیهی به انجام رسیده است. در این نگرش به شیوه های فرهنگ نامه ای، تفسیری، ترکیبی، گونه شناسی و تک نگاری، اطلاعات بررسی و بیان شده است. در تحقیق حاضر که با نگرشی باستان شناسانه و به شیوه تک نگاری انجام شده است روش مورد استفاده توصسفی-تطبیقی-تحلیلی است؛ بدین منظور ابتدا بررسی میدانی بنا و مطالعه منابع مکتوب مرتبط با موضوع تحقیق شامل متون جغرافیایی و تاریخی قرون متقدم و میانه، سفرنامه ها، متون جغرافیایی محلی و برخی تواریخ دوران صفوی و قاجار به عنوان داده های خام صورت گرفته است و در ادامه با توجه به آن که یکی از روش های مناسب گاه نگاری، شناخت فضاهای معماری و درک شکل کالبدی و سلک شناختی اثر، مطالعه تطبیقی آن است، عناصر تزئینی و معماری مسجد با سایر بناها، به ویژه مساجد سلجوقی ناحیه اسصفهان مقایسه شده است.

بررسی متون جغرافیایی و تاریخی نشان دهنده آن است که گز در طول ادوار تاریخی یکی از سکونت گاه های منطقه برخوار اصفهان بوده و به عنوان مرکز این ناحیه از اهمیت بسیار برخوردار بوده است. گز به عنوان یکی از مهمترین منزلگاه های قافله ها و مسافران قبل از ورود و خروج به اصفهان مطرح بوده و در دوران قبل از اسلام جایگاه آتشکده زروان اردشیر بوده است. در منابع قرون سوم  و چهارم هجری قمری تا دوره صفوی، برخوار یکی از رستاق ها و نواحی اصفهان معرفی شده و در دوره صفوی و قاجار، برخوار جزء محال و بلوک اصفهان بوده است.

اگرچه گز همواره بر کنار شاهراه اصفهان-ری قرار داشت ولی در متون گذشته در ارتباط با مسجد جامع آن مطلبی ذکر نشده است با این وجود در برخی از متون قرن سوم و چهارم هجری قمری مطالبی وجود دارد که حاکی از وجود مساجد بی شما ر دارای منبر و خطیب در برخوار بوده که به احتمال قریب به یقین در مورد گز به عنوان یکی از مراکز اصلی این ناحیه نیز مصداق می یافته است؛ به عنوان مثال «ابن حوقل» از جغرافی دانان قرن چهارم، برخوار را یکی از روستاهای پیرامون اسفهان معرفی و اشاره کرده که این روستاها ضیعه های بزرگ پر جمعیت و غلات فراوان دارند و برخی منبر و خطیب و بازارها و گرمابه ها نیز دارند. وی همچنین برخوار را یکی از دو ناحیه بزرگ اصفهان بر شمرده است. این اشاره نکته حائز اهمیتی است زیرا که یکی از ویژگی های مهم شهر در قرون نخستین هجری، داشتن مسجد جامع، منبر و خطیب بود و بر پایه تعریف فقها، سکونت گاهی شهر محسوب می شد که از نظر جمعیت و نهادهای اجتماعی و مذهبی در حدی بود که می توانست مسجد جامع و منبر داشته باشد.

از طرف دیگر با توجه به بررسی های باستان شناسی، بناهای موجود و مطالب متون، گز یکی از مراکز مهم و به نوعی بزرگ ترین سکونت گاه منطقه برخوار از دوران قبل از اسلام تا دوران قاجار محسوب می شده است، حمدالله مستوفی در ذکر بلاد عراق عجم به اصفهان اشاره کرده و برخوار را به عنوان یکی از نواحی هشتگانه آن معرفی می کند:

«... پنجم ناحیت برخوار است سی و دو پاره دیه است و دیه جز «معرب گز» معظم قرای آن و این ناحیت بدیه جز بهمن اسفندیار آتش خانه ساخته بود، ... و این دیه ها را که معظم قرای می خوانیم از آنهاست که در دیگر ولایت شهر خوانند زیرا که در هریک از آن دیه ها کمابیش هزارخانه باشد بازار و مساجد و مدارس و خانقات و حمامات دارد»(مستوفی، 1362،50) .

اهمیت و مرکزیت مذهبی گز در قبل از اسلام و شهر بودن و وجود مساجد متعدد در خلال قرن هشتم هجری قمری در گز، از موارد قابل دریافت از نوشته های مستوفی است. در منابع دوره صفوی و قاجار به رغم اهمیت راهبردی گز که باعث وقوع پاره ای از وقایع همچون استقبال درباریان شاه اسماعیل صفوی از خواجه صدرالدین از صاحب منصبان هرات، نبرد سپاهیان صفوی با اشرف افغان در شهر گز، محاصره طولانی مدت گز به دست افغان ها، دیدار نادر با شاه طهماسب سوم صفوی در گز و سرانجام استقبال درباریان و اعیان از فتحعلی شاه قاجار در گز را باعث شده، اشاره ای به مسجد جامع گز نشده است، با این وجود مشخص است که بنا در این دوره داخل برج و باروی مستحکم شهر قرار داشته است .

ادامه دارد ...

برگرفته از مقاله : عباسعلی احمدی، استادیار باستان شناسی دانشکده علوم انسانی دانشگاه شهر کرد