به گزارش خبرگزاری شبستان از سنندج، فرهاد پرموز، كارشناس امور پژوهشی و فعال فرهنگی در مقاله به بررسی عوامل پیشگیری از اعتیاد به وسیله آگاه سازی نوجوانان از عواقب اعتیاد توسط معتادان خودمعرف پرداخته که متن این مقاله در ادامه می آید.
یکی از برنامه‌های پیشگیری اعتیاد، استفاده از رویکرد نشر اطلاعات است. در اینگونه از برنامه‌ها افراد اطلاعاتی را در مورد نتایج اعتیاد کسب می‌کنند. نوجوانانی که با تجارب منفی معتادان خود معرف و خانواده‌هایشان مواجه گردیده‌اند، می‌توانند مقدار زیادی در مورد نتایج منفی اعتیاد بیاموزند و رفتارها و نظر خود را در آینده بر اساس آن تنظیم کنند. در این ایده، معتادان خود معرف و خانواده‌هایشان با هدف توضیح نتایج منفی اعتیاد و تأثیر مخرب آن بر زندگی روانی اجتماعی‌شان در مدارس حضور می‌یابند. نتایج پژوهشهای متعدد نشان می‌دهد که بیان تجارب معتادان خودمعرف، تفاوت معناداری در نگرش دانش‌آموزان نسبت به اعتیاد ایجاد خواهد کرد.
اعتیاد به مواد مخدر می‌تواند به عنوان توده‌های متراکم از نتایج منفی مصرف مواد تعریف شود که هر روز نیز این نتایج تشدید می‌شود. در دو سه دهه‌ی اخیر، جهان با آمارهای تکان دهنده‌ای از شیوع سوء مصرف مواد، عموماً در سطح جامعه و خصوصاً در جمعیت جوان و نوجوان، مواجه شده است. به علت ابتلای این جمعیت به بیماریهایی چون ایدز از طریق تزریق وریدی و همچنین به خاطر نگرانی‌های دیرپا در مورد آثار زیانبار دارویی، اجتماعی، قانونی، بهداشتی و اقتصادی ناشی از سوء مصرف مواد، ما اکنون شاهد فوریتی تازه برای گسترش هر چه بیشتر و بهتر راهبردهای پیشگیرانه در مورد اعتیاد هستیم.
با گذشت سالها ثابت شده که مؤثرترین و جدیدترین شیوه‌های درمانی اعتیاد با میزان بالایی از عود همراه خواهد بود؛ زیرا محیط بیماریزا هر پیشرفتی را که در درمان آنها حاصل شود، تحلیل می‌برد. محیطی که داروها و مواد در آن به راحتی قابل دسترسی است و شبکه‌ی اجتماعی دوستانی که حمایت کننده و تداوم‌بخش سوء مصرف مواد هستند، در آن حضور دارند؛ بنابراین پیشگیری چاره‌ای منطقی برای ایمن‌سازی روانی و جسمانی ارائه می‌دهد. فرض بنیادی راهبردهای پیشگیرانه این است که پیشگیری از سوء مصرف مواد راحت‌تر، کم هزینه‌تر و مؤثرتر از درمان آن است؛ به این خاطر که برنامه‌ی پیشگیری مناسبی برای جمعیت مورد هدف اتخاد شود، متخصصین پیشگیری به تعریف مجدد رویکردهای پیشگیری، مبنی بر گروه‌هایی که برنامه‌ی پیشگیری برایشان طراحی شده پرداخته‌اند. آنها به این نتیجه رسیده‌اند که سه نوع رویکرد پیشگیری مستقل وجود دارد.
1. پیشگیری جامع یا کلی
این نوع پیشگیری در واقع دربرگیرنده‌ی راهبردهایی برای پیشگیری از نشانه‌های اولیه‌ی مصرف مواد یا شروع مصرف آن در جمعیت عمومی است. (برای همه‌ی دانش‌آموزان مدارس)
2. پیشگیری برگزیده
این روش در واقع شامل آن نوع از راهبردهای پیشگیری است که برای گروه‌های هدف یا زیرمجموعه‌هایی از جمعیت عمومی طراحی شده است؛ مثل فرزندان والدین مصرف کننده‌ی مواد و یا محصلین بی‌بضاعت مدارس.
3. پیشگیری الزامی
راهبردهای این نوع از پیشگیری آن دسته از شرکت‌کنندگان برنامه‌ی پیشگیری است که در حال حاضر دارای شواهدی از مصرف مواد یا نشانه‌های پیشرونده‌ی مصرف مواد هستند و یا عوامل خطر در آنها زیاد است؛ مثل اختلالات سلوک هیجان‌طلبی و خطرجویی (ماجراجویی)، زیاد پرخاشگر و بی‌مبالاتی جنسی.
از نظر محتوایی کوشش‌هایی را که تاکنون در زمینه‌ی پیشگیری از سوء مصرف مواد انجام گرفته، می‌توان به پنج راهبرد تقسیم کرد:
- الف) رویکرد نشر اطلاعات: که افزایش آگاهی در مورد مواد، پیامدهای مصرف مواد و تقویت نگرش‌های ضد مصرف مواد را شامل می‌شود و به وسیله‌ی دستورالعمل آموزشی، بحث گروهی، نمایش فیلم، پوستر، جزوه و برنامه‌های آموزشی انجمن اولیا و مربیان مدرسه اعمال می‌شود.
- ب) رویکرد پرورش عاطفی: شامل عزت نفس، اتکا به خود، تصمیم‌گیری مسئولانه، رشد روابط بین فردی و استفاده‌ی کم یا عدم استفاده از اطلاعات در مورد مصرف مواد است و به وسیله‌ی دستورالعمل آموزشی، بحث گروهی، فعالیتهای آموزشی و تمرین حل مسأله‌ی گروهی و هم‌اندیشی و روان‌درمانی گروهی اجرا می‌شود.
- ج) رویکرد جایگزین یا بدیل: شامل ارائه کردن فعالیتهای جایگزین مصرف مواد و کاهش احساس بی‌حوصلگی یا بیگانگی می‌گردد. برنامه‌هایی مانند تأسیس مراکز جوانان، فعالیتهای ورزشی و تفریحی، شرکت در طرح‌های سرویس جامع و آموزش حرفه‌ای این رویکرد را عملی می‌سازند.
- د) رویکرد نفوذ اجتماعی: شامل افزایش آگاهی از فشار اجتماعی بر مصرف مواد در اثر فشار هم‌قطاران و پایه‌گذاری هنجارهای عدم مصرف مواد است که به وسیله‌ی بحث کلاسی و گروهی، آموزش مهارتهای مقابله، تمرین رفتاری روشهای جرأت‌آموزی، بسط تمرینات از طریق تکالیف خانگی واستفاده از رهبران همتا یا همسال در برنامه‌های آموزشی محقق می‌شود.
- و) رویکرد تألیفی نفوذ اجتماعی و افزایش توانایی: شامل افزایش توان تصمیم‌گیری، تغییر رفتار شخصی، کاهش اضطراب، افزایش مهارتهای قاطعیت‌ورزی اجتماعی و ارتباط و کاربرد مهارتهای عمومی برای مقابله با فشار اجتماعی است که به وسیله‌ی بحث گروهی یا کلاسی و آموزش مهارتهای رفتاری-شناختی (آموزش تمرین بازخورد تقویت برهان و دلیل) عملی می‌گردد.
در قالب رویکرد نشر اطلاعات، برای افرادی که در خطر اعتیاد به مواد مخدر و یا ایدز هستند، در سال 1994 برنامه‌هایی از طریق ضبط ویدیویی افراد مبتلا و پخش اعترافات آنان بین افراد در خطر ابتلا صورت گرفت که نتایج مطلوبی را در ایجاد انگیزش برای اجتناب از مواد مخدر نشان داد. در مورد برنامه‌های پیشگیرانه‌ی مذکور، نوجوانان بیشتر از همه مرکز توجه متخصصین روانشناسی و علوم تربیتی هستند؛ زیرا نوجوانانی که با مصرف مواد مخدر سروکار دارند، درگیر مسائل و مشکلات عدیده‌ای مثل دزدی، خشونت، افت تحصیلی، تفکر بدون سازمان، کاهش سازگاری‌های روانی-اجتماعی، کاهش توانایی‌های مربوط به حل مسأله و درجه‌ی بالای کناره‌گیری اجتماعی و افسردگی هستند.
به همین علت در جوامع صنعتی، برنامه‌های عدیده‌ای برای پیشگیری از مصرف مواد در دست اجراست. این برنامه‌ها بیشتر در بین نوجوانان متمرکز است که بیشترین شیوع مصرف را داشته و خطر بالایی در ابتلای آنان به مواد مخدر وجود دارد؛ چرا که بعضی دوره‌ی نوجوانی را دوره‌ای خطرناک برای اعتیاد به مواد مخدر می‌دانند. در برنامه‌های مربوط به پیشگیری از اعتیاد در مدارس، فعالیتهای آموزشی جایگاه خاصی دارد؛ به گونه‌ای که دانش‌آموزان توسط چنین برنامه‌هایی در مقابل موقعیت‌هایی که مصرف مواد مخدر را تسهیل می‌کند، ایمن می‌شوند. از اهداف برنامه‌های آموزشی، شکستن ارزش استفاده از مواد مخدر و آشناسازی افراد با مشکلاتی است که در ابعاد اجتماعی و خانوادگی گریبانگیر آنها می‌شود. فرایند آگاه‌سازی می‌تواند به دو شکل صورت پذیرد:
الف) آگاه‌سازی نوجوانان از تجارب تلخ و منفی افراد معتاد به صورت مکتوب و یا به کمک وسایل سمعی وبصری (غیر زنده)
ب) در روش دوم با حضور معتادان و به صورت زنده این تجارب تلخ و ناگوار به نوجوانان منتقل می‌شود و آنان اجازه می‌یابند از ابعاد زندگی معتادین اطلاع یابند. تحقیقات نشان می‌دهد در مورد اصلاحات رفتاری، روش دوم بهتر است؛ زیرا در اصلاحات رفتاری، تکنیک‌های رفتار درمانی که به صورت زنده ارائه می‌شوند، نسبت به تکنیک‌های غیرزنده تأثیرگذاری بیشتری در اصلاح رفتار دارند.
پژوهش‌ها نشان می‌دهند، برنامه‌های آموزش مهارتهای زندگی که بخشی از این آموزشها در قالب رویکرد اطلاعات است، می‌تواند به طور مؤثر اقبال افراد را نسبت به مصرف سیگار و مواد مخدر کاهش دهد. این برنامه‌ها شامل آگاهی دادن در مورد نتایج کوتاه‌مدت و درازمدت مصرف سیگار و الکل و حشیش، آگاهی دادن از میزان شیوع کنونی آن و تأثیر مواد مخدر در پایین آمدن میزان مقبولیت اجتماعی فرد و دادن آگاهی نسبت به مراحلی است که فرد ابتدا شروع به امتحان کردن مواد مخدر می‌کند تا زمانی که به صورت اجباری و بدون اختیار مواد مصرف می‌کند.
همچنین تحقیقات نشان می‌دهد که ما رفتارهای اجتنابی را از دیگران یاد می‌گیریم، دیگرانی که می‌توانند الگو و مدل برای یادگیری این گونه رفتارها برای ما باشند.
بحث و نتیجه‌گیری
تحقیقات متعدد (وینتر و دیگران، ساسمن، کینی ولیتون والکر ودیگران،کوک ومینکا ولوک ...) نشان می‌دهد:
الف) یکی از موارد برنامه‌ی آموزشی برای پیشگیری از شیوع اعتیاد، آگاه‌سازی نوجوانان از نتایج منفی و مخرب اعتیاد است که در ابعاد خانوادگی و اجتماعی بروز می‌یابد.
ب) اگر برنامه‌ها طوری باشد که آگاه شدن توسط خود دانش‌آموزان انجام شود و آنان با حضور معتادان از ابعاد زندگی آنها اطلاع یابند و اطلاعات در این زمینه کسب کنند، تأثیر برنامه‌ی پیشگیری بهتر است.
ج) ما رفتارهای اجتنابی را از دیگران یاد می‌گیریم، دیگرانی که می‌توانند الگو و مدل برای یادگیری این گونه رفتارها برای ما باشند.
د)مقایسه با افراد پایین‌تر از خود، روشی برای عبرت‌آموزی است؛ یعنی آنچه در ادبیات ما تحت عنوان آموختن ادب از بی‌ادبان مطرح شده است. این نتایج بیانگر آنست که معتادان می‌توانند برای نوجوانان به عنوان آینه‌ی عبرت قرار گیرند. مقایسه با افراد بالاتر از خود می‌تواند کاهش اضطراب و نوعی سکون و عدم تحرک را در فرد باعث شود؛ اما مقایسه با افراد پایین‌تر از خود با روح عبرت‌آموزی می‌تواند از درگیر شدن انسانها با بسیاری از مشکلات جلوگیری کند (بعد پیشگیری). مقایسه‌ی اجتماعی به طور اعم از طرق بسیار مهم پیشگیری از اعتیاد است. درکل برنامه‌ی مواجهه‌ی زنده با معتاد و خانواده‌ی او، ضمن کسب اطلاعات اساسی در جهت آموزش پیشگیری از اعتیاد برای دانش آموزان، می‌تواند نگرش منفی دانش‌آموزان را در ابعاد مختلف در پی داشته باشد؛ ابعادی که سه جنبه‌ی عاطفی، شناختی و رفتاری نگرش را دربرمی‌گیرد.
پایان پیام/
نظر شما