چگونه می توان به نفس المطمئنه رسید؟!

حجت الاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه، رئیس مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران در گفت و گو با خبرنگار اندیشه خبرگزاری شبستان در مورد اقسام معرفت حضوری شهودی قلبی گفت: عرفا معرفت حضوریِ شهودیِ قلبی را به دو قسم تقسیم کردند: یک قسم آن کشف و شهود سوری است و یک قسم دیگر آن، کشف و شهود معنوی است. قلبی در برابر عقلی و در برابر حسی است. این معرفت حضوری شهودی قلبی یا کشف و شهود سوری و یا معنوی است.

وی افزود: در کشف و شهود سوری، مقدار و شکل و رنگ هست؛ اما نه مقدار و رنگ و شکل حسی، بلکه مثالی است. شبیه صورت‌‌هایی که در عالم خواب می‌بینیم. یعنی در عالم خواب، حتی رنگ و مقدار و شکل را می‌بینید. و  صورت را در خواب کشف می کنیم ولی شخصی ممکن است در بیداری این کشف برایش حاصل شود. مثل این‌که پیغمبر اسلام(ص)، حضرت جبرئیل(ع) را به شکل «دهلی کلبی» می‌دید. دهلی کلبی یکی از افرادی بود که در زمان پیغمبر(ص) زندگی می‌کرد؛ یعنی وجود جسمیِ مادی داشت. جبرییل وقتی خودش را ظاهر می‌کرد که مقدار و اندازه و شکل او را ببینند، خودش را به شکل دهلی کلبی در می‌آورد. بقیه هم او را نمی‌دیدند، اگر هم صحابی پیغمبر(ص) او را می‌دیدند؛ پیغمبر(ص) در صحابی تصرف می‌کرد که بتوانند او را ببینند. اگر پیغمبر(ص) تصرف نمی‌کرد، کسی نمی‌توانست او را ببیند.

این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه سخنانش تصریح کرد: اما گاهی این کشف و شهود، کشف و شهود معنوی است. مثلا وقتی کسی وحدت وجود و تعینات وجود را می‌یابد، این ‌هم کشف است اما کشف معنوی است که معنا می‌یابد. دیگر این قسم از سنخ شکل و مقدار و رنگ و صورت نیست. این کشف گاهی کشف عین الیقین است و گاهی کشف حق الیقین. یعنی گاهی وحدت وجود را می‌یابد، یقین هم پیدا می‌کند؛ اما خودش موطن آن حقیقت نشده است.

وی اضافه کرد: به عنوان مثال چراغی را در نظر بگیرید که روشن است هرچه از چراغ دورتر شوید، سایه و تاریکی بیشتر می‌شود تا حدی که اصلا هیچ نوری نبینید. وقتی به چراغ نزدیک شدید، نور چراغ را می‌بینید؛ یقین هم دارید که چراغ روشن است. اما وقتی نزدیک تر و نزدیک تر شوید و تا نزدیک‌ترین مکان به چراغ بروید، کل شعاع‌های این چراغ بر شما می‌تابد و شما موطن و محل شعاع‌های این چراغ می شوید. 

حجت الاسلام خسروپناه بیان کرد: وقتی از دور نور را می بینید، یقین هم دارید که نور روشن است، این عین الیقین است. اما وقتی موطن نور شوید، این چراغ بر شما کاملاً تجلی دارد و ظرف تجلی او می‌شوید، حق‌الیقین است. حال اگر عارفی سلوک کرد و به عالم ملکوت رسید؛ نه صورت ملکوت، بلکه معنای ملکوت را یافت و با این ملکوت اتحاد پیدا کرد یعنی خودش ملکوتی شد، این جا دیگر مرتبه ای است که عین‌الیقین شده است. نه تنها به فرشته‌ها و ملائکه رسیده است بلکه از ملائکه هم عبور کرده است. دیگر ملائک شاگرد او می شوند.

 وی در پاسخ به این سؤال که معرفت عرفانی چیست؟، بیان کرد: معرفت عرفانی، معرفت حضوریِ شهودیِ قلبی است که یا از سنخ کشف و شهود سوری است یا از سنخ کشف و شهود معنویِ عین‌الیقینی است یا کشف و شهود معنوی حق‌الیقینی است. بالاترین مرتبه شهود، شهود حق‌الیقینی است که شخص در سیر و سلوک به عالی ترین منزلگاه که می‌رسد، به این درجه می‌رسد. فردی که به این منزل رسیده است، می‌گویند به مقام توحید رسیده است. این همون مقام وحدت است.

حجت الاسلام خسروپناه ابراز می کند: البته معاذالله خدا در این شخص حلول نکرده است بلکه خداوند اسماء و صفات خودش را در این شخص تجلی داده است. این شخص، مظهر جامع جمیع اسماء و صفات الهی شده است. اگر همه اسماء الهی را بخواهیم جمع کنیم، در اسم الله جمع می شود. انسان کامل مظهر الله می شود. انسان کامل تمام اسماء و صفات الهی را نه تنها شهود می‌کند بلکه تمام اسماء و صفات الهی در او تجلی کرده و ظهور پیدا می‌کند. این انسان، مظهر اسم الله می شود. یعنی ممکن است کسی مظهر اسم رحمت الهی باشد و بعضی‌ها مظهر غضب الهی‌اند.

وی در پایان خاطرنشان کرد: حال کسی را در نظر بگیرید که مظهر تمام اسماء و صفات الهی شود. به عنوان مثال گاهی به آینه نگاه می‌کنید و صورت معشوق را می‌بینید و گاهی خود معشوق را می‌بینید. آنگاه که چهره را در آینه می‌بینید، این عین‌الیقین است و آنگاه که خودش را می‌بینید، این حق‌الیقین است. این‌که مرحوم الهی قمشه‌ای می‌گوید وقتی امام حسین (ع) از اسب به زمین افتاد، آیینه بشکست و رخ یار دید؛ این دیگر مرتبه حق‌الیقین است. «یا ایتهاالنفس المطمئنه ارجعی الی ربک راضیهً مرضیهً» این درجه مخصوص انسان کامل است. البته این حق الیقین هم مراتبی دارد. بالاترین مرتبه اش را انسان کامل دارد که الان حضرت ولی‌عصر (ارواحنا لترابه الفداء) است و مراتب پایین تر را هم می‌توانند انسان‌های دیگر کسب کنند.