چاروق نخستین پاپوش ایرانی در هزاره های پیشین

به گزارش خبرنگار خبرگزاری شبستان از زنجان، چارق نوعی پاپوش سنتی است که با استفاده از چرم گاو، نخ های ابریشمی رنگارنگ و نخ گلابتون در انواع مختلف توری، پرده بند و تمام چرم تولید می شود.

براساس کشفیات باستان شناسی (چکمه چرمی متعلق به مرد نمکی) می توان ریشه صنایع چرمی استان زنجان را حداقل در 2 هزار سال قبل از مبلاد جست. قدمت هنر چارق دوزی احتمالا به دوره ساسانی و اوج تزئینات آن به دوره صفوی می رسد که زیبایی و تنوع طرح و نقوش آن به چشم، هر هنرشناسی را شیفته خود می نماید.

خاستگاه این هنر در استان زنجان شهر سلطانیه بوده و از آن منطقه به زنجان منتقل گردیده است.از انواع چارق های تولید شده استان زنجان در طی دوره های مختلف تاریخی می توان به انواع کنفی، تمام پوست، کشاورزی، تمام چرم، توری، پرده بند اشاره کرد که هرکدام با روشی خاص و با استفاده از چرم، پوست عمل آوری شده و مواد مختلفی چون پنبه، کنف، ابریشم و ... تهیه می شده است. چارق های توری و پرده بند منحصرا در شهر زنجان تولید می شود و چارق های چرمی تولیدی بنا به تقاضای مشتری قابلیت تبدیل به انواع روفرشی با تزئینات فوق العاده ظریف را داراست.

برای آشنایی بیشتر با این هنر اصیل که به عنوان سوغات زنجان نیز به شمار می رود، به سراغ اساتید بنام شهر زنجان در حرفه چاروق دوزی آمدیم.

غلامعلی رضایی در اول آبان سال 37 در محله شوقی در شهر زنجان به دنبا آمد از سن 6 سالگی وارد بازار کار شد. از اساتید ایشان استاد مختار تاج که کقش های چرمی مدل ایتالیایی می دوخت. استاد احمد تاران تاج که او هم کفش و چکمه های ساق بلند و کفش کردی زنانه(چاموشی) می دوخت و مرحوم خطیبی که چاروق دوز متبحر و ابداع کننده چارق توری بود.

استاد رضایی در سال 56 در مرخصی چند روزه دوره سربازی چارق تمام چرم را دوخته یک جفت پشت باز و یک جفت پست بسته و جفتی 70 تومان به اتحادیه کفاشان فروخت که پس از آن دوخت چارق تمام چرم در بازار زنجان مرسوم شد. بنابران می توان استاد رضایی را مبدع چارق تمام چرم دانست.

وی شاگردان زیادی را در این حرفه تربیت کرده که همگی آن ها چه بعنوان شغل اصلی و یا شغل دوم به آن می پردازند. استاد رضایی از سال 60 از طرف سازمان صنایع دستی دعوت به همکاری شد و از آن سال تاکنون طی 30 سال متوالی فعالیت آموزش در این رشته شاگردان زیادی را تربیت نموده است که اکثر آن ها هم اکنون چارق دوزان متبحری هستند که اغلب در کارگاه های خانگی مشغول به فعالیت می باشند.

در ضمن علاوه بر فعالیت در کارگاه آموزشی صنایع دستی، در کارگاه خود نیز به همراه 6 تن از شاگردانش انواع چارق توری، چارق پرده بند و تمام چرم را در سازه های متفاوت زنانه و بچه گانه تولید می کند.

این استاد چارق دوزی به خبرنگار خبرگزاری شبستان در زنجان می گوید: قدمت چارق به دوره ساسانیان باز می گردد که در سه نوع کنفی(مخصوص روستائیان)، پوستی(مخصوص فصل زمستان) و تمام چرم(مخصوص شهرنشینان) ساخته می شد که در دوره صفویه با افزوده شدن نقوش و تزئینات بر آن اوج گرفت.

وی ادامه داد: در حال حاضر 14 نوع چرم در استان زنجان ساخته می شود که تنها سه استاد چاروق دوزی این چارق ها را می سازند.

رضایی کیفیت و تنوع را رمز اصلی رونق این صنعت در استان عنوان کرد و گفت: چارق در کشورهای ترکیه و آذربایجان خریداران بسیاری دارد و هنرمندان زنجان می توانند صنایع خود را به این کشورها صادر کنند.

این استاد چارق دوزی به حضور گردشگران و رونق بازار چاروق در زنجان اشاره کرد و گفت: هنرمندان چارق دوزی باید در ارتقاء کیفیت چاروق های تولیدی بیشتر تلاش کنند.

وی با بیان اینکه به جز ایران چاروق در کشورهای هند و پاکستان نیز در طرح ها  مدل های گوناگون تولید می شود، خاطرنشان کرد: در داخل کشور نیز چاروق در شهرهای اردبیل، خراسان شمالی و جنوبی، ماسوله، رشت و لرستان تولید می شود.

رضایی حمایت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان از این هنر را متذکز شد و گفت: به همین منظور دوره های آموزشی با مشارکت بخش خصوصی تشکیل می گردد.

به گفته این استاد چاروق دوزی، در زنجان 52 هنرمند در عرصه چارق دوزی فعالیت می کنند و راه اندازی بازارچه صنایع دستی می تواند تاثیر فراوانی در رونق این صنعت داشته باشد.

مردعلی حیدری یکی دیگر از اساتید چارق دوزی که در سال 35 در روستای سلمان لو از توابع زنجان به دنیا آمده نیز در دوران کودکی در مغازه ی استاد محمد گرانمایه شاگردی کرده و شروع کارش در مغازه با کار صاف کردن میخ های کهنه و خمیده، مومکاری نخ کفاشی و پادویی مغازه بوده است.

کم کم اصول اولیه دوخت و تعمیر کفش را آموخت و سپس دوخت نوعی کفش که دارای دو بند در رویه آن بوده و از چرم گاو تهیه می شد را به طور کامل یاد گرفت. استاد دیگر ایشان در کفشدوزی صادق کفشچی بود که چهار سال نیز در کنار ایشان کار کرد و تمام فنون کفاشی را آموخت. به دلیل اینکه در آن موقعیت کار کفاشی رونق داشت که یکی از دلایل آن وجود چرم های مرغوب و دوزنده های ماهر در زنجان و آذربایجان بوده است، بنابران وی درصدد راه اندازی کارگاه کفاشی بود ولی به دلیل علاقه اش به چاروق های دست دوز استاد مرحوم خطیبی پنج سال نیز شاگردی وی را نموده و دوخت چارق را به طور کامل یاد گرفت.

در سال 68 بنا به دعوت سازمان صنایع دستی وقت در نخستین نمایشگاه صنایع دستی کشور که به مناسبت تشکیل چهاردهمین اجلاس آسیایی شورای جهانی صنایع دستی از طرف ریاست سامان استان دعوت به همکاری شد و از همان سال تاکنون فعالیت های آموزشی در محل بنای رختشویخانه را دارد. از کارهای شاخص استاد مردعلی حیدری دوخت چاروق پرده بند یک متری در سال 81 و دوخت چاروق یک متر و 60 سانتی متری تمام چرم در سال 85 بوده است.

بر روی قسمت های مختلف چاروق تمام چرم تصویر بناهای تاریخی زنجان مانند گنبد سلطانیه، بنای رختشویخانه و پل میربهاء الدین و بناهای شهرهای دیگر را به وسیله نخ گلابتون گلدوزی نموده است.

این استاد چاروق دوزی در زنجان به خبرنگار خبرگزاری شبستان در زنجان گفت: فلسفه کفش به دوران انسان های اولیه و نیاز آنان به پوشاندن پاهایشان از آسیب هایی که به واسطه برهنه بودن ایجاد می شد، بازمی گردد.

حیدری هدف از ساخت چاروق بزرگ و به نمایش گذاشتن آن در محل رختشویخانه را حفظ این صنعت در استان عنوان کرد و گفت: این هنر اصیل که یکی از صنایع دستی استان زنجان به شمار می رود، قدمت طولانی دارد.

وی به تربیت بیش از 200 شاگرد در این هنر خبر داد و گفت: بسیاری از جوانان برای یادگیری این هنر از خود علاقه نشان می دهند و همین مساله باعث ماندگاری این هنر می شود.

این استاد چاروق دوزی در زنجان به استقبال گردشگران و علاقمندان به هنر صنایع دستی از چاروق های زنجان اشاره کرد و افزود: چاروق های تمام چرم، پرده بند، پشت بسته، دمپایی و ... از انواع چارق دست دوز در زنجان است.

مهناز کرمی یکی از شاگردان استاد حیدری و رضایی در رشته چاروق دوزی نیز در خصوص این هنر اصیل زنجان به خبرنگار شبستان گفت: 14 مدل چاروق در استان زنجان دوخته می شود که برای دوخت این نوع کفش نیازمند نخ ابریشم، چرم، مخمل، پاشنه، تکسون، موم، سوزن، کارکش، میخ کش و قالب هستیم.

وی به روش دوخت چاروق به صورت مختصر اشاره کرد و ادامه داد: ابتدا چرم را به اندازه مورد نظر برش می زنیم سپس آن را قالب گیری می کنیم و اجازه می دهیم این چرم برش خورده برای چند روز بر روی قالب باقی بماند تاشکل مورد نظر را به خود بگیرد، توکاری و روکاری چاروق با تزئینات و نقوش مورد نظر مرحله بعدی دوخت چاروق است.

اتصال پاشنه چاروق و دوخت و دوز چاروق با نخ ابریشم در صورتی که چاروق توربند باشند و دوخت و دوز با نخ چرمی در چاروق های چرمی مرحله بعدی دوخت چاروق می باشد، در مرحله پایانی چاروق را قالب بیرون می آوریم و کفش آماده عرضه می شود.

این هنرمند زنجانی در پایان به استقبال برخی جوانان این شهر از هنر چاروق دوزی اشاره کرد و افزود: جوانانی که وارد این حرفه می شوند نباید با آموزش این هنر اصیل آن را کنار بگذارند بلکه باید وارد عرصه تولید شوند تا بتوانند با این هنر علاوه بر رونق بخشی به اقتصاد کشور به حفظ و ماندگاری این هنر در استان کمک کنند.

گزارش از نرگس سعادتی