ماه رمضان؛ فرصت مغتنم تلویزیون برای تجربه های نو در حوزه فیلم دینی

خبرگزاری شبستان: ماه رمضان که فرامی رسد، همه چیز خاص می شود. روال همه چیز تغییر می کند؛ از ساعت کار و پیک ترافیک تا حال و هوای مردم. صدا و سیما نیز به عنوان رسانه ملی می کوشد تا از این فرصت ویژه در جهت انتقال مفاهیم فرهنگی مورد نظر خود بیشترین بهره را ببرد که در این میان، ساعات نزدیک به اذان مغرب و پس از آن، از بهترین زمان هاست؛ فاصله زمانی که اعضای خانواده پس از کار روزانه، خود را به سفره افطار رسانده اند تا علاوه بر بازکردن روزه، دقایقی را در کنار هم سپری کنند.

به گمانم از سال 77 بود که تلویزیون ساخت سریال ویژه ماه رمضان را به طور جدی آغاز کرد. در آن زمان شبکه یک سیما سریال «نیمه‌پنهان ماه» را روی آنتن برد. اما پس از گذراندن آزمون و خطاها در دهه هفتاد و با آغاز دهه 80، سریال سازی مناسبتی ماه رمضان وارد ماراتنی تازه و نفس گیر شد که از اولین سریال های شاخص آن دوره می توان به «گمگشته» به کارگردانی رامبد جوان و بازی آتیلا پسیانی در نقش دو برادر دوقلو و «یادداشت‌های کودکی» به کارگردانی پریسا بخت‌آور اشاره کرد.

سریال های ماه رمضان هدفمند می شوند...
از همان سال 77 تا سال 83، پخش سریال های ماه رمضان روند معمول خود را طی کرد که در آن حضور تم اجتماعی و طنز پررنگ تر از سایر سوژه ها بود. اما سال 83 بود که اتفاق مهم سریال های ماه رمضان با ساخت «کمکم کن» و «خانه به دوش» کلید خورد. «کمکم کن» ساخته قاسم جعفری به عنوان نخستین سریال دینی تلویزیون با رویکرد ماورایی، آغازگر جریانی شد که تا سال ها بعد به یکی از ژانرهای ثابت سریال های ماه رمضان بدل شود. موضوع جذاب و بازی های قابل قبول از جمله عوامل موفقیت «کمکم کن» بود.

همچنین «خانه به دوش»، اولین سریال طنزی بود که رضا عطاران برای ماه رمضان ساخت و مورد توجه مخاطبان عمومی تلویزیون قرارگرفت تا این کارگردان- بازیگر در سال های آینده چند مجموعه طنز دیگر برای تلویزیون بسازد.

سریال های سال 83، خواسته یا ناخواسته مبنایی را برای ساخت سریال های مناسبتی ماه رمضان پایه گذاری کرد که تا سال ها بعد و شاید حتی امروز به قوت خود باقی است. پس از این سال بود که ساخت سریال در ژانر طنز، دینی- ماورایی و اجتماعی به سه گونه اصلی در فرصت 30 روزه رمضان تبدیل شد.

شیطان، فرشته ای که عینیت پیدا کرد
اما مهمترین رویداد مربوط به سریال های ماه مبارک رمضان در سال 84 را باید تثبیت ژانر دینی-ماورایی با ساخت سریال «او یک فرشته بود» به کارگردانی علیرضا افخمی دانست. این سریال که در قسمت های ابتدایی و به خاطر ناآشنایی مخاطبان با این گونه، آرام و بی سروصدا روی آنتن ‌رفته بود، به ناگاه در میانه راه تبدیل به داستانی پرکشش و تعلیق شد و توانست با نوآوری در ژانر و پرداختن به مقولات ماورایی، با عینی کردن تصویرشیطان، بحث های بسیاری را در میان مردم و صاحبنظران برانگیزد. الگویی که پس از آن سریال «اغما» سیروس مقدم نیز برمبنای آن ساخته شد.

به نظر می رسد موفقیت «او یک فرشته بود» در تأثیرگذاری بر مخاطبان تلویزیون و برانگیختن اعجاب ایشان، مدیران تلویزیون را ترغیب کرد که در سال های بعد نیز، هرساله یک سریال را به این ژانر اختصاص دهند. اما در این میان یک مشکل وجود داشت. این سریال ها با وجود آن که در طرح و نگارش فیلم نامه از کارشناسان مذهبی بهره می بردند، اما به خاطر حساسیت موضوع و مواجهه متفاوت با مفاهیم دینی، انتقادات و شبهاتی را در سطح جامعه برانگیختند.
 

«آخرین گناه»، «اغما»، «روز حسرت»، «پنجمین خورشید» و «ملکوت»از نمونه های این گونه سریال ها در ماه رمضان سال های گذشته اند که به تدریج به خاطر سوژه های تکراری و ضعف ساختاری، جذابیت خود را برای مخاطبان از دست دادند.

صاحبدلان؛ تجربه متفاوتی که تکرار نشد
«صاحبدلان» یا همان «ساده دلان»، سریالی بود که در سال 85 روی آنتن شبکه یک سیما رفت تا شکل تازه ای از فیلم دینی در سینمای ایران رقم بخورد و ساحت تأویل وارد فیلم نامه های دینی شود. گرچه از کارگردانی خوب محمدحسین لطیفی و بازی خوب بازیگران فیلم نمی توان چشم پوشی کرد اما نقطه قوت اصلی صاحبدلان را باید در فیلمنامه آن جستجو کرد.

وجه ممیز فیلمنامه صاحبدلان نسبت به فیلم نامه های دینی پیش از خود، به نوع نگرش و رویکرد تأویلی نویسنده سریال به منظور کاربردی کردن قصص قرآن برای زندگی امروز بازمی گردد. علی رضا طالب زاده که سابقه نگارش فیلمنامه سریال هایی چون «در پناه تو» و «دوران سرکشی» را در کارنامه دارد، در صاحبدلان قصه های قرآن را دستمایه قرار می دهد و آن را در ماجرایی امروزی بازآفرینی می کند. نکته مهم این رویکرد در باورپذیری آن برای مخاطب امروز است. ماجراها و شخصیت ها به گونه ای در سریال طراحی و پرداخت شده اند که حتی اگر مخاطب با تفسیر آیات قرآن آن چندان آشنا نباشد می تواند آن را بخوبی درک کند.
 

درک یک مفهوم قرآنی از طریق تصویر و داستان امری است که تاکنون کمتر در فیلم ها و سریال های تولید شده این سال ها به آن دسترسی پیدا کرده ایم. در واقع متن صاحبدلان جدای از جذابیتی که داشت، پیشنهادی تازه را برای فیلمنامه نویسی دینی مطرح می کرد؛ پیشنهادی که پس از آن مورد توجه قرار نگرفت.

جامعه و روابط اجتماعی، بستر شکل گیری سریال های موفق و ناموفق
موضوعات اجتماعی از همان ابتدا پای ثابت سریال های ماه رمضان بودند. اهمیت این ژانر از آن جا روشن می شود که موفقیت بسیاری از طنزهای مناسبتی در این سال ها، مدیون نمایش معضلات اجتماعی در قالب کاریکاتور بوده است. از سوی دیگر سریال هایی که در سال های گذشته، به صورتی واقع گرا و به دور از شعارزدگی به روابط اجتماعی پرداخته اند، همواره مورد توجه مخاطبان واقع شده اند که از این میان می توان به «میوه ممنوعه» ساخته حسن فتحی اشاره کرد. این سریال در سال 85 توانست مخاطبان بسیاری را جذب کند و پیش‌بینی پایان سریال به یکی از دغدغه های بینندگان مردم تبدیل شده بود.

با وجود آن که درام‌های اجتماعی ماه رمضان، تاکنون تقریبا آثاری یکنواخت و بدون حاشیه بوده اند، شاید بتوان از «جراحت» به عنوان سریالی ساختارشکن یادکرد که با طرح جسورانه معضلی خانوادگی-اجتماعی، موافقان و مخالفان بسیاری را با خود همراه کرد.

سریال های ماه مبارک افت می کنند
پس از طنزهای رضا عطاران، طی سال‌های 88 و 89 تلویزیون دیگر نتوانست طنزی روی آنتن ببرد که سلایق مختلف مخاطبان را گردهم آورد؛ تنها سریال «نون و ریحون» به کارگردانی فرزاد مؤتمن روی آنتن رفت که یک فانتزی نیمه‌اجتماعی بود که با انتخاب موقعیت‌ها و شوخی با برخی خطوط قرمز، نه تنها انتقاداتی را متوجه شبکه 5 سیما کرد، بلکه بهانه تغییراتی نیز در معاونان صدا و سیما شد.

سایر سریال های دو سال گذشته نیز آن چنان که باید به یاد ماندنی نشدند تاجایی که با فقدان آثار پر و پیمان حتی در حوزه طنز، تلویزیون بیشتر به سمت ملودرام‌های اجتماعی گرایش پیدا کند.

فرصت طلایی ماه رمضان چگونه به هدر می رود...
با همه آن چه گفته شد و در یک نتیجه گیری کلی می توان نبود یک سازوکار مشخص و تکیه بر آزمون و خطای هرساله را عامل اصلی از دست رفتن فرصت طلایی ماه مبارک رمضان برای جذب مخاطب دانست.

همواره در طول این سال ها، این پرسش ذهن مخاطب را به خود مشغول داشته که مگر زمان ماه رمضان سال آینده مشخص نیست که تلویزیون در آستانه ماه رمضان هرسال، به یاد تولید سریال های مناسبتی می افتد؛ مشکلی که پس از گذشت بیش از ده سال از ساخت سریال های مناسبتی ماه رمضان، همچنان به قوت خود باقی است و تصویربرداری بسیاری از سریال های ویژه ماه رمضان و سایر مناسبت ها در آستانه و حتی در طول همان مناسبت صورت می گیرد.

از سوی دیگر با نگاهی به عوامل سازنده سریال های ماه رمضان، اغلب با نام تعداد محدودی از تهیه کنندگان، کارگردانان و نویسندگان روبرو می شویم و این درحالی است که تجربه حضور طیف متنوع و حرفه ای سینماگران در تلویزیون، در سال های گذشته معمولاً سریال های موفق و پرمخاطبی را رقم زده است.

اما نکته پایانی که باید بدان اشاره کرد، ظرفیت مناسب 30 روزه ماه مبارک رمضان برای تجربه گونه های مختلف فیلم با محوریت دین است؛ چه آن که تجربه های نو در این عرصه، با وجود همه انتقادات، نتایج موفقی به همراه داشته اند. ساخت سریال های «کمکم کن»، «او یک فرشته بود» و «صاحبدلان» که هریک در جای خود، تجربه هایی متفاوت به حساب می آمدند، به خوبی نشان داد که می توان از زوایایی تازه به مقولات دینی نگریست.

پایان پیام/