به گزارش خبرگزاری شبستان ، به نقل از میراث مکتوب ، نویسنده سفرکردن را محور بحث خود قرار داده، از انواع سفرها، ماهیت آنها و نیز قواعد و اخلاقیات آن یاد کرده است. سفرهای زیارتی به حج و عتبات، سفر دریایی، سفر علما به دیار شاهان، سفر شاهان به میدان نبرد یا نقاط دیگر، سفر سیاحت‌گران و در ادامه از هرکدام از قاطرداران، خرک‌داران و شترداران، در فصول و مسائل مختلف بحث کرده است. تازگی این کتاب به این است که در هر بخش و پس از هر توضیح، حکایت و داستانی نیز در آن خصوص ارائه شده است.
از نام نویسنده جز اینکه به حدس قوی کاشانی است، اطلاعی در دست نیست؛ به دلیل اینکه نام کتاب در منابع نیامده و تنها نسخه‌ای هم که از آن مانده است، فاقد نام نویسنده در مقدمه است. این رساله از پایان ناقص است و این احتمال که بسا نام در آنجا باشد هم منتفی است. بر اساس اشاراتی که در کتاب آمده، باید گفت وی کاشانی است و پدر و پدربزرگش در همین شهر بوده‌اند. در اوایل جوانی همراه پدرش به کار تجارت می‌پرداخته و به شهرهای مختلف سفر می‌کرده است، اما به نظر می‌رسد که به‌تدریج روی به علم‌آموزی آورده و در نیمۀ دوم عمر خود یا حتی ثلث آخر به تحصیل پرداخته است.
مقدمۀ طولانی کتاب دربارۀ اهمیت سفر، احکام فقهی آن در تقسیم سفرها به واجب و مستحب و حرام و مکروه و مباح و نیز بخشی دربارۀ انتخاب سفر و وقت آن بر اساس نظام احکام نجومی قدیم است. اصل کتاب دوازده فصل بوده که متأسفانه تا فصل هشتم در تک‌نسخۀ موجود از آن باقی مانده است و چهار فصل دیگر با عناوین در مسافرت دراویش و قلندران لآم، در مسافرت صیاد و جماعت چاووشان کرام، در مسافرت جماعت زنان و طایفۀ مریضان مقام و در مسافرت ایلات و حشم‌نشینان و قیوجی للام از این نسخه افتاده است. البته از انتهای فصل هشتم نیز افتادگی دارد و مشخص نیست چه مقدار از فصل هشتم را ندارد.
این نسخه که به شمارۀ 6391 در دانشگاه تهران نگهداری می‌شود، 572 صفحه است که هر صفحۀ آن دوازده سطر است. با وجود خط خوش، دارای اغلاط عمدی فراوان است. نظم کتاب بر اساس «فصل، خصلت و قطعه» است که ذیل هر مبحث، حکایتی و شعری هم از سروده‌های مؤلف که به کنایت «حکما چنین گفته‌اند» آمده است. مواردی که از دیگران شعری نقل کرده، غالباً مشکل‌دار است. عناوین فصول که آغاز می‌شود اغلب یک مقدمه دارد و دوصفحۀ بعد، دوباره عنوان فصل که شروع اصلی بحث آن قسمت است آورده شده است.
مؤلف دربارۀ انگیزۀ نگارش این کتاب در مقدمه پس از آوردن ابیاتی از خود که نوعی دستکاری ابیات آغازین دیوان حافظ است، از درخواست شماری از افرادی اهل سیاحت برای نگارش این اثر یاد کرده و می‌نویسد: «غرض از تحریر و تألیف این محقر رساله آن است که بنا بر خواهش جمعی از برادران تجارت‌پیشه و برخی از آشنایان سیاحت‌کردۀ دقایق بین و فرقه‌ای از بادیه‌پیمایان طرق شک و یقین، و دسته‌ای از مکاریان بی مکر و امین، و کافه‌ای از طالبان نیل متین، از این بنده ذلیل مسکین، اقل الطلبه، بل لا شیئ فی الحقیقة، متمنی شدند که رساله‌ای در خصوص آداب سفر و قواعد و قانون آن تألیف شود که نسبت به احوال هر یک از اصناف مذکوره ارشادی باشد که از ندب ندامت و آلام کسالت، و اضرار سفارت محفوظ بوده باشند و از بصیرت و دانایی رفتار و قاعده خود را دانسته و فهمیده شوند».
در یک مورد در کتاب، تاریخ تألیف آن آمده که کتاب در سال 1266 قمری در مدت هفت ماه تألیف شده است.
بخش قابل توجهی از کتاب، حکایات و داستان‌هایی است که مؤلف به عنوان شاهد خود آورده است. شماری از این داستان‌ها از کتاب‌های قدیمی گرفته شده یا داستان‌هایی است که در افواه بوده است. اما بخشی از آنها از تجربه‌های خاص خود اوست. وی چون بخشی از عمر خود را چون در کار تجارت بوده و به شهرهای مختلف از جمله کرمانشاه، همدان، تویسرکان و شوشتر رفت‌وآمد داشته است. در وقتی که تاجران و دیگر عملۀ حمل و نقل کنار هم بوده‌اند و داستان‌هایی از خود نقل می‌کرده‌اند را در این کتاب نیز نقل کرده است که یکی از بلندترین آنها دربارۀ وقتی است که در سفر از کاشان امانتی را تحویل گرفته و نیمه راه به او حمله شده است. گاهی هم مشاهدات و تجربه‌های خود را نوشته است. این حکایات البته بسیار جالب هستند و در انعکاس وضعیت اجتماعی آن جامعه، ارزش‌های جاری و حتی و تعابیر و کلمات مورد استفاده بسیار سودمند هستند.
این کتاب با وجود نثر ضعیف و عدم پرداخت علمی از مباحث طرح‌شده، از نظر موضوع انتخاب شده برای بحث، کاری ارزشمند به شمار می‌آید. در واقع پرداختن به امر سفر و لوازم آن، آن هم با این عناوین کاری کاملا بدیع و جالب توجه در این مقطع زمانی است و هر چند ممکن است اطلاعات پراکنده‌ای در این زمینه در آثار دیگر و پیش از این باشد، اما اینگونه اختصاص و انحصار یک کتاب به موضوع با این تنوع، بدون شک نوعی پیشگامی در یک دانش اجتماعی است.
فهرست مطلب کتاب:
مقدمۀ مصحح
متن کتاب
مقدمۀ مؤلف
فصل اول: در مسافرت زوّاران مراقد ائمه انام و حاجیان بیت‌الله الحرام
فصل دویم: در مسافرت پادشاهان و وزراء کرام عظام اعلامقام
فصل سیم: در مسافرت علماء و مجتهدین عظام و قاضیان کرام
فصل چهارم: در مسافرت تاجران و سوداگران و اهل معامله حلال و حرام
فصل پنجم: در مسافرت کشتی و دریانشینان کرام
فصل ششم: در مسافرت اهل سیاحت و ریاضت‌گران
فصل هفتم: در مسافرت حاملان و مکاریان بهام
فصل هشتم: در مسافرت قاصدان و چاپاران بادمقام
فهرست راهنما
معشوق السفارة؛ رساله در آداب سفر و قواعد و قانون آن از دورۀ قاجاری (تألیف در سال 1266 ق)، نویسنده: مؤلف ناشناس ، (کاشانی)، مصحح: رسول جعفریان، قم، مورخ، 293 صفحه، 1395.
نظر شما