خبرگزاری شبستان//خراسان رضوی
اشاره: مسجد و محراب اگر چه در آموزه های دینی دارای جایگاهی منحصراً معنوی نبوده (به ویژه محراب که اسم مکان از ریشه حرب است) و بیشتر به عنوان پایگاهی برای پاسخگویی به غالب نیازهای مسلمانان برآمده بود، به اندک زمانی با روحی که از لطافت ایمان و جذبه حضور درآمیخته بود به زیباترین بنای اسلامی بدل شد. به گونه ایی که شکل و ساخت مساجد در کشورهای اسلامی زیر بنای هنر و معماری اسلامی را تشکیل داد.
معماری زیبا، با کاشی کاری های هوش ربا، کتیبه ها، گچبری ها، معرق ها و دیگر عناصر معماری در هم آمیخت و معماری اسلامی را پدیدآورد که هم اکنون مایه فخر و مباهات ملل اسلامی و یکی از جاذبه های گردشگری این کشورهاست.
معماری ایران در عهد غزنویان را می‌توان تا حدودی ادامه معماری دوره سامانیان دانست با این حال معماری روزگار غزنوی دارای ویژگی‌های خاص خود است. در معماری این دوره ایجاد نوعی مجد و عظمت و شکوه به چشم می‌خورد و کاخ‌های سلاطین غزنوی و تزئینات داخلی این ابنیه عقیده ایرانیان در مورد قدرت شاهان را در طول تاریخ به اثبات می‌رساند.
آثار باستانی باقی مانده از این سلسله نحوه به کارگیری از مصالح ساختمانی آن روز را به خوبی نمایان می‌سازد به گونه‌ای که ظاهرا آجر خشت مهمترین عنصر مورد استفاده در ساختمان‌ها بوده است. آجرکاری‌های این دوره نیز هنر معماری غزنوی را آشکار ساخته و ترکیب‌بندی ظریف آجرکاری‌ها حکایت از مهارت معماران آن عهد دارد.
سبکتکین (366-387) پادشاه غزنوی در قرن چهارم به گمان آنکه حرم رضوی جایی برای تجمع و همبستگی شیعیان باشد، سقف و قسمتی از دیوار بقعه را ویران کرد و شیعیان از زیارت حضرت منع شدند. سبکتکین از غلامان البتکین(از امرای سامانی) بود که پس از مرگ او به امارت رسید و سلسله غزنوی را بنا نهاد. بعد از ویرانی مزار، شیعیان مخفیانه به زیارت قبر امام (ع) ادامه دادند، در حالی که تا مدت ها همچنان بقعه نیمه ویران باقی بود.
پس از او یمین الدوله، سلطان محمود غزنوی حرم را مرمت کرد و بنایی زیبا برآن بنیاد کرد. برخی از مورخین از جمله ابن اثیر در الکامل: " سلطان محمود غزنوی عمارت مشهد طوس را که مرقد علی بن موسی الرضا (ع) و رشید در آن است، پس از تخریبی که پدرش سبکتکین غزنوی در قبه به وجود آورد از نو ساخت و بنایی زیبا برای آن بنیاد نهاد."
میگویند سلطان محمود شبی پیامبر اکرم (ص) و یا به روایتی حضرت علیبن ابیطالب (ع) را در خواب دید که او را مخاطب قرار داده‌اند و اشاره به آن گنبد ویران میکنند و میفرمایند تا کی چنین خواهد بود؟ گفتهاند سلطان محمود صبح روز بعد معماری را به حضور طلبید و به طوس فرستاد.
بنا به نوشته تاریخ بیهقی در سال 400 ه. ق عمیدالدوله فائق که بیهقی ان را "خادم خاصه" نامیده بنای بقعه را بار دیگر بر روی بازمانده دیوارهای گلین با آجر می‌سازد و منارهای هم بر آن اضافه میکند.این بنا که هسته اصلی حرم را تشکیل می‌دهد، بنایی چهار گوش بوده و با توجه به هم‌زمانی بنای آن با بنای سنگ بست (آرامگاه ارسلان جاذب)، به نظر می‌رسد که قبل از تزیینات و الحاقات بعدی، حرم امام رضا (ع) و آرامگاه او بوده است.
با توجه به سنگ نبشته موزه آستانه به نظر می رسد که بنای حرم در سال 516 هـ.ق. ، تجدید یا تعمیر شده است. سوری بن مُعْتَزّ یا مُعِزّ، مشهور به صاحب دیوان که از سوی سلطانمحمود بر خراسان حکومت داشت "و با ستمکاری، مردی نیکو صدقه و نماز بود و آثارهای خوش، وی را به طوس هست" (تاریخ بیهقی)، چیزهای دیگری بر حرم افزود و منارهای برای آن بساخت "ودیهی خرید فاخر و بر آن وقف کرد" (همانجا) و اولین حصار را به دور شهر برافراشت. این بنا در حملة غُزها در دچار آسیب شد.
علاوه بر این، ابوالحسن عراقی معروف به دبیر، در اوایل قرن پنجم ضمن مرمت بقعه رضوی، اقدام به ساخت مسجد بالاسر در کنار حرم مطهر کرد. مسجد بالاسر یادگار دوره غزنویان است.
مسجد بالاسر بعد از روضه منوره از لحاظ قدمت، تاریخی‌ترین بنای حوزه حرم مطهر است، این مسجد کوچک در غرب بقعه منوره و بالاسر مبارک، بین حرم و رواق دار السیاده واقع شده و 8 متر طول، 5/4 متر عرض و 10 متر ارتفاع دارد.
مسجد بالاسر دارای سه صفه شرقی، غربی و شمالی است. صفه شرقی به حرم مطهر متصل شده که زائران پس از طواف و زیارت از طریق آن به مسجد بالاسر وارد می‌شوند و به اعتقاد "الصلوة عند رأس الامام"، در آنجا دو رکعت نماز زیارت به‌جا می‌آورند. بنابر نقلی، در گذشته بین حرم و صفه شرقی مسجد، دیواری وجود داشته است. در سال 1227 هـ.ق که محمد ولی میرزا، استاندار خراسان بوده، این دیوار برداشته شد و مسجد به حرم متصل شد، صفه شمالی مسجد به رواق دار الشکر مرتبط است.
در ضلع جنوبی مسجد بالاسر، محرابی از کاشی معرق با سبکی بسیار جالب دیده می‌شود. در کنار این محراب، تاریخ 1363 هـ.ق و در طرف دیگر آن، نام کاشی‌ساز و نقاش محراب (محمد خان رضوان) از همان کاشی گره‌سازی شده است. تزیینات و کاشی‌کاری ازاره مسجد بالاسر، همانند ازاره حرم مطهر و در ادامة آن است. در بالای ازاره، کتیبه سنگ حرم با ابیات فارسی به خط نستعلیق و با رنگ سیاه، حد فاصل بین اره مسجد و معرق‌کاری دیوارها را تشکیل می‌دهد. در مطلع ابیات ضلع شرقی و جنوبی مسجد، چنین آمده است:
تبارک الله از این روضة همایون فر * که برتر از دو جهان است نزد اهل هنر
و در مقطع آن می‌خوانیم:
نوشت کلک دبیر از برای تاریخش * که نصب شد گویی در حریم کعبه حجر
در بالای طاق متصل به حرم مطهر، 2 بیت زیر از دعبل خزاعی، شاعر اهل بیت در مورد دفن حضرت به کاشی معرق نقش بسته است:
قبران فی طوس خیر الناس کلهم * و قبر شرّهم هذا من العبر
ما ینفع الرجس من قرب الزکی و لا * علی الزکی یقرب الرجس من طرر
(دو قبر در طوس در کنار یک‌دیگرند، یکی قبر بهترین انسان‌‌ها و دیگری گور بدترین آنها و این ازعبرت‌‌های روزگار است. نه همجواری پلید با پاک به او سودی می‌رساند و نه نزدیک بودن انسان پاک با پلید به وی زیان می‌رساند.)
در معرق‌کاری مسجد بالاسر، آیاتی از قرآن و نیز عباراتی مانند: "یا مجیب دعوة المضطرین" مکتوب است.
پایان پیام/
نظر شما