«ادبیات اسارتگاهی»؛ روایت مبارزه با دستان بسته

به گزارش خبرگزاری شبستان به نقل از پایگاه خبری سوره مهر، ادبیات اردوگاهی یا اسارتگاهی را می‌توان یکی از بخش‌ها و زیر گونه‌های ادبیات پایداری به‌شمار آورد و همه شاخص‌های مربوط به ادبیات پایداری را بر این گونه ادبیات هم برشمرد؛ اما آنچه که این‌گونه و ژانر را از ادبیات پایداری ممتاز می‌کند ویژگی‌های منحصر به فرد این ادبیات در مقایسه با دیگر ژانرهای ادبیات پایداری است.

شاید بتوان گفت این ادبیات، انسانی‌ترین وجوه جنگ و مقابله را باز می‌تاباند و علاوه بر آن، شاخصه‌هایی چون صبر و استقامت و امید و توکل در این‌گونه، بیشتر خود را می‌نمایانند.

در این نوع ادبیات، مقابله روبه‌رو با دشمن جای خود را به اسیر و اسیردار می‌دهد و مبارزه و استقامت از جنس دیگر آغاز می‌شود؛ یعنی مبارزه از جنس مبارزه با دستان بسته.

آن‌چه که در این نوع مبارزه اهمیت می‌یابد میزان قدرت و قوت معنوی در برابر تحمل سختی‌ها و شداید پیش رواست. سختی‌هایی از جنس روحی و جسمی. ادبیات اردوگاهی در ایران شامل آثاری است که درباره چهل‌هزار اسیر ایرانی نوشته می‌شود یا خودِ آنان دست به قلم برده سرگذشت زندگی و دوران اسارت‌شان را به زبان قلم به تصویر می‌کشند.

بی‌تردید، فضای حاکم بر آثار مربوط به ادبیات اردوگاهی را نمی‌توان با دیگر آثار ادبیات پایداری مقایسه کرد از این منظر که حوادث و رخدادهای روایت شده از زبان راویان در یک فضای کاملا بسته و محدود اتفاق افتاده و شاید، گاهی کم فراز و فرود باشد اما آنچه که در این نوع ادبیات مهم است تبیین روح کلی اسارت یعنی تبیین مقاومت و استقامت و صبوری با توکل و رضا و توسل به ائمه‌اطهار و دعاها و راز و نیازهای روزانه و شبانه است که زندگی را در سخت‌ترین شرایط بر اسرا آسان می‌کرده است.

تاکنون حدود ۵۰۰ عنوان کتاب از روایت‌های اسیران جنگی منتشر شده که در نوع خودش کم نظیر است. آنچه که در این آثار بازتاب می‌یابد میزان مقاومت‌ها و ایستادگی‌های دست بسته اسیران در برابر شکنجه‌های جسمی و روحی است. شکنجه‌هایی که هر یک در نوع خودش کُشنده و جان‌گیر بوده است. به اعتقاد بسیاری از راویان این ادبیات، شکنجه‌های روحی چه‌بسا سخت‌تر از شکنجه‌های جسمی بوده است.

ایجاد جوّ روانی در اردوگاه از سوی بعثی‌ها، در عالم بی‌خبری نگه داشتن اسیران در اردوگاه و تزریق و پمپاژ اخبار دروغ و ضد و نقیض از حوادث و رخدادهای جنگ و کشور گرفته تا زندگی شخصی اسیران، بایکوت کردنِ افرادِ دست‌چین شده از سوی بعثی‌ها و زندان در زندان کردنِ اسیران از جمله شکنجه‌های سخت روحی آن‌ها بوده است. از سوی دیگر، همکاری اعضای سازمان مجاهدین خلق با حزب بعث و دست بُردن در نامه‌های اسیران و تلاش این اعضا برای جذب اسیران جنگی از دیگر شکنجه‌های روحی اسیران به شمار می‌رود که تحمل هر یک از این‌ها کار آسانی نبوده است.

در کنار این نوع شکنجه‌ها، چه بسیار شکنجه‌های جسمی که افراد متحمل می‌شوند و دَم برنمی‌آوردند. از عبور از کوچه‌های بی‌رحمِ شکنجه تا تحمل ضربه‌های سنگین کابل‌ها که چشم در می‌آوردند و یا اعضای بدن‌ها را ناقص می‌کردند و ده‌ها شکنجه دیگر که عنوان شکنجه جسمی می‌گیرند.

تحمل هر دو نوع شکنجه اما دلایل مهمی داشت که شاید بتوان گفت این دلایل یکی از وجوه ممیزه ادبیات اسارتگاهی ما با ادبیات اردوگاهی جهان هم تلقی می‌شود. توجه به امور معنوی و ارتباط باخدا و راز و نیاز و دعا و انجام فرایض دینی و معنوی بی‌تردید از مهم‌ترین دلایل استقامت و صبوری اسیران در تحمل شرایط سخت و نابرابر بوده است که روحیه ایمان و امید اسیران را تقویت می‌کرد.

این دوران شاید دوران سلوک انسان باشد که همه باورها و اندوخته‌های پیشین او به همراهی‌‌اش می‌آیند و او را در لحظه‌های سخت ماندن و شکستن حفظ می‌کنند.

آنچه که در اسارت و تحمل سختی‌های آن به یاری اسیران آمد عنصر ایمان و همه باورها و فرهنگ غنی‌ای بود که اسیران از پیش داشتند. ارتباط عمیق معنوی اسرا با خالق هستی و تقویت روحیه ایمان و صبر و توکل و بردباری سبب شد آنان از آخرین مرحله سخت امتحانِ جنگِ و دفاع هم پیروزمندان عبور کرده آزادی و آزادگی را بازتفسیر کنند.

آنچه که از اسیران جنگی باقی مانده و بازتاباننده فضای حاکم بردوران اسارت است نامه است. نامه در کنار روایت‌ها و خاطرات اسیران جنگی یکی از مستند‌ترین اسناد این دوران و تبیین‌کننده ادبیات اردوگاهی است. گفته می‌شود که حدود شش میلیون نامه بین اسیران و خانواده‌هایشان رد و بدل شده و این چراغ روشنی است برای تبیین بهتر ادبیات اسارتگاهی، انچه که در این نامه‌ها خود را بیشتر نشان می‌دهد استقامت و ایمان و صبوری اسیران دربند است. اسیرانی که خود در اسارت هستند اما دیگران ـبه‌ویژه خانواده‌ ـ را به صبوری و توکل و دعا دعوت می‌کنند و بر شرایط حاکم بر خود «رضا» می‌دهند و امیدوارانه به آسمان می‌نگرند.

ادبیات اردوگاهی با این همه گنجینه آینده روشنی در پیش دارد و امید است فرآیند تحلیل محتوای این نامه‌‌ها به تبیین دقیق  و درست عناصر و شاخصه‌های ادبیات اردوگاهی یا اسارت بینجامد.