فقه پویا یعنی عرضه سبک زندگی دینی همگام با نیازهای روز

 حسن عبدی پور، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در گفتگو با خبرنگار معارف خبرگزاری شبستان در تبیین ویژگی ها و ظرفیت های فقه شیعی و پویایی یا عدم پویایی آن گفت: در ابتدای کلام نکته ای به عنوان مقدمه از آقای «ویلیام مونتگومری وات» از کتاب « اسلام و مسیحیت در عصر حاضر» مطرح می کنیم. وی می گوید: ادیان در طول عمر خود به طور کلی همواره با دو چالش مواجه بوده و هستند. نخست چالش ادیان با علم و علم زدگی و دستاوردهای علوم جدید که به عنوان یک چالش بیرونی مطرح می شود و دوم : چالش درونی ادیان گوناگون با یکدیگر به لحاظ محتوا، اصول و مبانی.

در دنیای جدید، همه آموزه های ادیان در معرض داوری است
وی افزود: از نظر مولف کتاب این دو مسئله سبب تضعیف جایگاه ادیان در میان دانشمندان و حتی عامه مردم شده است. لذا پیشنهاد می کند که صاحبان ادیان و بزرگان دینی برای هر دو مسئله، چاره اندیشی کرده و راهی برای برون رفت دو دین بزرگ الهی یعنی اسلام و مسیحیت از این مشکل ارائه کنند. وی در جایی دیگر برای رفع چالش نظریه های علمی با تعالیم و آموزه های دینی، روش اثبات حقانیت گزاره ها و معیارهای اثبات حقیقی دینی را مبرهن می داند و سپس به بررسی اشکالاتی که از سوی علوم جدید متوجه ادیان و آموزه های آنها شده، می پردازد.
عبدی پور تصریح کرد: این نکات به عنوان مقدمه ذکر شد تا بدانیم که در دنیای جدید، همه آموزه های ادیان در معرض داوری است. بخصوص انتظارات از دین اسلام به عنوان دین خاتم و کامل ترین دینی که خدا به بشر ارزانی کرده فراتر از سایر ادیان است. ما امروز در شرایطی هستیم که جهان اسلام دچار برداشت های غلط و ناصواب و صدور فتاوایی بر خلاف سنت رایج فقهی مذاهب پنجگانه است.

دینی که متناسب با نیازهای انسان معاصر نباشد دچار گسست می شود

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به مسایل امروز جهان اسلام گفت: باید به کارکردهای دین یعنی باورها (اعتقادات) ارزش ها (اخلاق) و هنجارها (فقه) توجه کرد و به نیاز های انسان معاصر بر اساس کارکردهای ثابت و متغیر دین پاسخ داد. متاسفانه عملکرد جریان های سلفی و تکفیری تا حدود قابل توجهی چهره اسلام را مخدوش کرده است و این رویداد این نگرانی را به وجود می آورد که نسل های تحصیل کرده در حوزه های آکادمیک در کشورهای اسلامی هر روز از آموزه های دین و مراکز دینی فاصله بگیرند. یعنی همان مشکلی که دنیای غرب در مواجه با مسیحیت و کلیسا پیدا کرد و ریشه آن نیز احکام و سیاست های غیر عقلانی و غیر علمی کلیسا و نگاه حداکثری به توانمندی های مسیحیت بود که طبعا باعث فاصله گرفتن انسان غربی از آموزه های کلیسایی و مسیحیت شد تا جایی که خدا محوری تبدیل به انسان محوری گردید.

وی خاطرنشان کرد: بدیهی است که همه ادیان در معرض این خطر قرار دارند که اگر آموزه های آنها متناسب با نیاز و مسایل انسان معاصر نباشد، این گسست به شکل طبیعی صورت می گیرد. از این رو ما باید به تغییر و تحولات بسیار سریع دنیای مدرن توجه کنیم و همگام با مسایل انسان مدرن، علوم اسلامی ما نیز پیشرفت کند، تا بتواند پاسخگوی نیازها باشد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در ادامه با اشاره به راهکارها و راه حل های دست یابی به این مهم گفت: به نظر می‌رسد چند مشکل برای دست‌یابی به این مهم وجود دارد، نخست اینکه فقه ما (فقه شیعه) چون در جایگاه حکومتی نبوده و به تعبیری فقه شیعه حاشیه‌ای بر فقه اهل سنت به عنوان فقه حاکم بوده است، طبیعتا ما نتوانسته‌ایم از ظرفیت‌های بالقوه فقه شیعی در امر حکومت به درستی استفاده کنیم. چون فرصت حکومتی در اختیار شیعه قرار نداشته است، از این رو توجه و نگاه‌ حوزه‌های علمیه ما نیز بیشتر به فقه فردی بوده است.

فقیه ما باید جهان تکنیکی امروز را بشناسد
عبدی پور تصریح کرد: پس از پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام راحل و تشکیل حکومت‌ اسلامی، مسایل اجتماعی نیز دچار تغییر و تحول موضوعی شد در نتیجه می‌بایست کارآمدی مبانی فقهی ما توسط فقه‌پژوهان تثبیت شده و مسایل حکومت و مسایل اجتماعی در دستور کار فقها قرار می‌گرفت آن‌هم با توجه به مسایل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، بین‌المللی و موضوعاتی که دارای پیچیدگی‌های خاص خود هستند و ارتباط مستقیم با تجربه بشری و مصلحت و اقتضائات جامعه معاصر دارند.

وی افزود: فقیه ما باید جهان تکنیکی امروز را بشناسد و فقه و فقاهت را پویا گرداند. ما معتقدیم فقه تشیع چنین ظرفیتی را دارد. نکته دیگر این است که ما برای تحول در حوزه فقه، چه با نگاه حداقلی و چه با نگاه حداکثری نیازمند فقه سیاسی هستیم. نگاه حداقلی و حداکثری به فقه به این معنا که عده‌ای می‌گویند فقه ما توانایی‌های محدودی برای پاسخ‌گویی دارد و عده‌ای معتقدند فقه ما توانمندی های بسیاری دارد و می تواند به همه مسایل اعم از فردی،  اجتماعی و حکومتی پاسخ دهد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان این که کسانی که قایل به فقه سیاسی هستند، (ولو به صورت حداقلی) لزوما سکولار نیستند، گفت: ما در این راستا باید فلسفه سیاسی خود را تقویت کنیم چرا که فلسفه سیاسی ما به جمود کشیده شده و ما فیلسوف سیاسی کم داریم، فلسفه سیاسی، بسترساز فقه سیاسی است و فقه سیاسی نگاه جامعی به مجموعه نیازمندی‌های انسان معاصر دارد. نکته دیگر مسئله مبانی اجتهادی است، ما در تاریخ مذاهب اسلامی در حوزه کلام، شاهد حضور جریان‌های اشاعره و معتزلی هستیم. اشاعره یعنی کسانی که نقل‌گرا و به تعبیر امروزی‌ها متن‌گرا هستند و به ظواهر نگاه می‌کنند. آنها نگاه هرمونتیکی به متن و تکس دارند نه کانتکس و نه عقل.

فقه برای «گره زدن » به زندگی مردم تشریع نشده
وی این نوع تفکر را مبنای تفکر سلفی‌گری و وهابیت امروز دانست و خاطرنشان کرد: در واقع این تفکر مبنای تفکر سلفی گری و وهابیت است چون نقل‌گرایی، در نهایت به جمودگرایی و مقابله با عقل می‌انجامد. در مقابل اشاعره، جریان معتزلی قرار دارد که عقل‌گرا بوده و جایگاه ویژه‌ای برای عقل قایل است، این دو جریان افراط و تفریط از صدر اسلام وجود داشته و طبعا در فقه نیز تأثیرگذار بوده‌اند. چرا که فقه سابقا به عنوان فقه اکبر شناخته می‌شد و پاسخ‌گوی مسایل کلامی نیز بود . بعدها به مرور زمان فقه از کلام جدا شد و جایگاه مستقلی پیدا کرد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گفت: شیعه توجه خاصی به عقل دارد و قایل به همروی عقل و نقل است نه عقل تنها و نه نقل به تنهایی! ازمنظر شیعه عقل و نقل، هر دو تأثیرگذارند و می بایست هر دو را با هم دید. یعنی هم باید به متن توجه کرد و هم به عقل. در اینجا بحثی مطرح می‌شود که اگر بخواهیم از روش‌های جدید استفاده کنیم ممکن است در فقه ما نیز تغییر و تحولاتی صورت بگیرد به این معنا که فقیه می بایست هم به متن نگاه کند و هم به زمینه ی متن! یعنی هم تکس و هم کانتکس، تا ببیند زمینه حکمی که در فقه بیان می شود به چه دلیل است؟ چرا که فقه نیز برای خود فلسفه‌ای دارد که در دروس حوزویان به «مقاصد الشریعه» معروف است و فقیه باید فلسفه فقه را بداند.

عبدی پور با اشاره به کارکردهای فقه تصریح کرد: فقه نیامده است که به زندگی مردم گره بزند. بلکه آمده است تا تعاملات مردم در حوزه‌های مختلف را سهل، آسان و شریعت‌مدار کند، بنابراین فقه برای روان‌سازی آمده است. در یک حکومت دینی همه بزرگان دین بخصوص فقها تلاش می‌کنند که حکم و شریعت خدا را برای مردم تبیین کنند. در این شرایط جدید ما باید تا اندازه‌ای توجه به عقل را بیشتر کنیم گرچه ما به حسن و قبح عقلی اعتقاد داریم و یا از عقل ابزاری استفاده می‌کنیم، اما عقل در مقام تشخیص ملاک‌ها هنوز جایگاه رسمی خود را بدست نیاورده است، اینجاست که فقیه باید موضوعات دنیای جدید را درست تشخیص بدهد و بر اساس آن حکم شرعی را استخراج نماید.

حوزه باید شرایط آینده جهان را در نظر گرفته و آینده پژوهی فقهی داشته باشد
وی افزود: ما معتقدیم که ظرفیت‌های فقه سیاسی به عنوان الگویی برای تدوین دانش سیاسی بومی و اسلامی، می‌تواند تحولات زیادی در فقه ما ایجاد کند. ما امروز در این مسیر قرار گرفته‌ایم و در مراکز پژوهشی شاهد طرح موضوعات فقهی - اجتماعی هستیم یعنی موضوعات به‌روزی در این مراکز مطرح و تالیفات خوبی نیز در این زمینه ارایه شده است. محققان تلاش می‌ کنند که توان و ظرفیت های فقه برای پاسخ‌گویی به نیازهای زمان را بیش از پیش نمایان ساخته و از همه ابزارها و ظرفیت‌ها در جهت پویایی فقه استفاده کنند. البته فقه نیز باید رابطه خود را با سایر دانش‌ها تعریف کند. به تعبیر دیگر باید داد و ستدی بین فقه و مسایل اجتماعی، تربیتی و اقتصادی برقرار شود.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در همین رابطه به موضوع لزوم تحول در حوزه های علمیه اشاره کرد و گفت: ما راه درازی پیش رو داریم. حوزه‌های علمیه ما باید متحول شده و مسایل حکومت را در دستور کار آموزشی و پژوهشی خود قرار دهند و همگام با مسایل اجتماعی، سیاسی جامعه حرکت کنند. حوزه باید در متن تحولات و تغییرات دنیای مدرن قرار گیرد و حتی تلاش کند که آینده ‌پژوهی فقه داشته باشد، امروز که سرعت تحولات موجب تغییر بسیاری از موضوعات شده است، نوع و سبک زندگی انسان بسیاری از مسایل فقهی را تغییر داده و خواهد داد، لذا  فقها و حوزه‌های ما باید شرایط آینده جهان را نیز در نظر گرفته و با حکمت و تعقل منظومه فقهی شیعی را تعریف کرده و مبانی مسایل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، تربیتی و فرهنگی را از قرآن استخراج کنند.
از سوی دیگر باید تلاش شود تا با سایر فقهای جهان اسلام از سایر مذاهب اسلامی تعامل فقهی داشته باشیم تا بتوانیم بر اساس یک فهم مشترک نیازهای مسلمانان را در همه مذاهب و فرقه‌های مختلف مدیریت کنیم.

فقه پویا باید در سطح حکومتی و کلان پاسخگوی نیازها باشد
عبدی پور خاطرنشان کرد: ما از جهت مبنایی مشکل نداریم یعنی ما توانمندی‌های بالقوه را دارا هستیم اما مانع اصلی آن است که فقه ما باید به سرعت متحول شود، اگرچه کارهای خوبی انجام شده و ما شاهد فتاوای به‌روز در برخی موضوعات فرعی هستیم اما دانش فقه باید پاسخ‌گوی نیاز جامعه مدرن و پاسخ‌گوی حکومت اسلامی باشد.
حکومت زمانی می‌تواند اسلامی باشد که حکم خدا هدف اصلی آن باشد. چون نفس حکومت یک ابزار و وسیله است. ما در مسئله نظریه سیاسی قائل به حکومت دینی هستیم و حکومت دینی نیز می‌گوید «حکم خدا و شریعت اسلامی» اصل است و حکومت مسئول اجرایی آن است. پس حکومتی اسلامی خواهد بود که فقه آن یک فقه پویا بوده و از سطحی‌نگری و فردی‌نگری خارج شده در سطح کلان و حکومتی پاسخ‌گوی نیازهای جامعه باشد.

وی یادآور شد: ما امروز در اقتصاد مشکل داریم، فقه ما باید بتواند به صورت نظام‌وار، مبانی اقتصاد اسلامی را مشخص کرده و یک مدل اسلامی از اقتصاد (به عنوان مثال معیارها و مولفه‌های بانک اسلامی) را ارایه دهد و یا شیوه‌های تجارت، بخصوص تجارت الکترونیک را بیان کند. امروزدر فضای مجازی بایع و فروشنده ای وجود ندارد و صیغه ای جاری نمی شود و فقه باید با توجه به تحولات جدید و سبک زندگی ما پاسخگو باشد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در بیان موانع موجود در این مسیر تصریح کرد: نگاه تک‌بعدی و فردی به فقه یک مانع جدی است، نگاه نکردن به مسایل حکومت اسلامی یک مانع است. در حوزه آموزشی نیز می‌بایست تحقیقات گروهی متعددی صورت بگیرد. نظام آموزشی کنونی با همین سبک سنتی و این متون رایج احتمالا نمی‌تواند پاسخگوی مسایل باشد. در دانشگاه‌ها این‌گونه است که وقتی دروس به سطح عالی می‌رسد تعداد دانشجویان کم می‌شود اما ما می‌بینیم در جلسات خارج فقه کلاس‌های بحثی برقرار می‌شود که یک تا 2 هزار نفر در آن شرکت می‌کنند. در چنین شرایطی مسلما این افراد نمی‌توانند با استاد ارتباط برقرار کنند و استاد هم نمی تواند بر تحقیقات آنان نظارت کند .

فقه شیعه می تواند در «سخت افزار جهانی شدن» نقش اساسی داشته باشد

وی افزود: فقه‌پژوهان ما باید به صورت تخصصی و در گروه‌های ویژه فعالیت کنند تا به رهیافت های جدیدی دست یابند چرا که دامنه و دایره فقه بسیار گسترده است و برای پاسخ‌گویی باید در زمینه‌های مختلف فقه‌پژوه داشته باشیم، بنابراین هم نظام آموزشی و هم نظام پژوهشی را باید اصلاح کرد. نظام پژوهش فقهی ما باید نسبت به تغییر و تحولات جهان معاصر و تولید موضوعات و مسایل جدید آگاه و بروز باشد. ما باید برای حل مسایل چه در سطح حکومت، چه در سطح جامعه و چه در سطح خانواده و فرد راهکار ارایه دهیم. یعنی برنامه عملی جهت اجراء در سیستم های اجرایی.
عبدی پور با اشاره به لزوم تدوین منظومه معرفتی شیعی گفت: جهان جدید تنها به دنبال قدرت متدانی است و نگاه سخت دارد نه به بدنبال قدرت متعالی ونگاه نرم، دنیای امروز از جهت سخت‌افزاری پیشرفت کرده اما از جهت نرم‌افزاری ضعیف است، ما معتقدیم شیعه به دلیل بهره‌مندی از ظرفیت و مرجعیت علمی اهل بیت علیهم السلام در تفسیر و تحلیل مسایل و شریعت و استفاده از نگاه عقلی، می‌تواند در «سخت‌افزار جهانی‌شدن» نقش اساسی داشته باشد. این مسئله نیازمند آن است که به جای پرداختن به مسایل جزیی و حاشیه‌ای به مسایل اساسی بپردازیم و علوم انسانی رابومی سازی و اسلامی کنیم. همچنین در حوزه‌های مختلف مبانی قرآن را استخراج کرده و «مهندسی دانش» داشته باشیم که بر اساس آن یک منظومه معرفتی شیعی و اسلامی تدوین کنیم تا همه ادیان و مذاهب بتوانند نیازهای معرفتی خود را از این منظومه معرفتی شیعی بدست آورند