آغاز اعمال حج با احرام/ چرا زائر باید محرم شود؟

خبرگزاری شبستان: اعمال و مناسک حج پر است از رمز و رازهای بی شمار که بسیاری از آنها همچنان سر به مهر باقیمانده است و شاید روزی که آن یگانه دوران از پس پرده غیبت به در آید رمز و زارهای شگفت این آیین ابراهیمی نیز بیش از پیش آشکار شود. اگر حاجى اعمال حج را به معناى واقعى کلمه بجا آورد، بدون شک پس از بازگشت انسان تازه اى مى شود. پیامبر اکرم(ص) در حدیث پر مفهومی در همین رابطه فرمود : «مَنْ حَجَّ الْبَیْتَ... خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِه کَیَوْم وَلَدَتْهُ اُمُّهُ؛ کسى که حجّ خانه خدا را بجا آورد... همچون روزى که از مادر زاده شد، از گناهان خارج مى شود.»

حضرت على(ع) در خطبه قاصعه، فلسفه اخلاقى حج را بسیار جالب توصیف نموده، و از آن به عنوان مرحمی بسیار مناسب براى درمان بیمارى خطرناک کبر و غرور یاد می کنند: ... سپس آدم و فرزندانش را فرمان داد که به آن سو توجّه کنند، و آن را مرکز تجمّع و سرمنزل مقصود و باراندازشان گردانید، تا افراد از اعماق قلب به سرعت از میان فلات و دشت هاى دور، و از درون وادیها و درّه هاى عمیق، و جزائر از هم پراکنده دریاها، به آنجا روى آورند، تا به هنگام سعى شانه را حرکت دهند، و لا اله الاّ الله گویان اطراف خانه طواف کنند، و باموهاى آشفته و بدن هاى پر گرد و غبار به سرعت حرکت کنند، لباسهایى که نشانه شخصیّت هاست کنار انداخته، و با اصلاح نکردن موها قیافه خود را تغییر دهند، این آزمونى بزرگ، امتحانى شدید، و آزمایشى آشکار، و پاکسازى و خالص گردانیدنى مؤثّر است که خداوند آن را سبب رحمت و رسیدن به بهشتش قرار داده است».

خبرگزاری شبستان در رابطه با فلسفه و چگونگی این اعمال، گفتگو هایی با حجت الاسلام محسن ادیب بهروز، کارشناس ارشد بعثه مقام معظم رهبری در امور حج و زیارت و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران داشته است که در چند بخش تقدیم زائران و دوستداران سرزمین وحی می شود:

آقای ادیب قبلا در رابطه با اعمال حج و عمره به شکل کلی و مسئله احرام و تلبیه صحبت کردید در این مجال بفرمایید که اصولاً چرا زائر باید محرم شود و چرا اعمال حج یا عمره با احرام آغاز می شود؟ آیا ما استناد روایی و حدیثی هم برای این سوال داریم؟

برای پاسخ به این سوال ابتدا باید به یک موضوع توجه داشت و آن این است که بدانیم در بیان استنادهای معصومین (ع) به خصوص در بخش حدیثی، برای ما احتمال نقص در پاسخ وجود دارد. چرا که از طرفی، ما به مجموع پاسخ های معصومین (ع) به شکل کامل دسترسی نداریم و امکان دریافت پاسخ از معصوم (ع) به شکل مستقیم و بدون واسطه، نیز برای ما وجود ندارد از سویی دیگر چون واسطه ما تا معصوم (ع) برای گرفتن پاسخ سوالات مختلف، واسطه های انسانی هستند، ضریب خطا در آنها وجود دارد. علاوه بر این، کلمات معصومین (ع) در هر زمینه ای به شکل مجموعه ای و کامل در اختیار ما نیست. به عبارت دیگر پاسخ ها و سخنان معصومین (ع) مانند پازلی است که هر قطعه آن را کسی در اختیار دارد و برای دست یافتن به پاسخ کامل می بایست قطعه های مختلف این پازل را با تلاش یافت و در کنار هم قرار داد.

در این مسیر احتمال خطا و اشتباه هم وجود دارد؟

بله اولین خطر آن است که من تنها یک قطعه از این پازل را به عنوان پاسخ سوال خود قرار بدهم در حالی که یک قطعه تنها به هیچ وجه نمی تواند پاسخ کاملی باشد. اما در عین حال می توان با تلاش برای دستیابی به قطعه های بیشتری از این پازل، این خطا را به حداقل خطای انسانی رساند. چرا که با ملاحظه چند قطعه از یک پازل، پاسخ ما کامل تر و دقیق تر خواهد بود. به عنوان مثال دلیل حرام بودن 24 عمل در حالت احرام چیست؟ ممکن است پاسخ ما به این سوال، تنها با توجه به یک قطعه از پازل کلمات معصومین باشد و در عین حال فکر کنیم این پاسخ، پاسخی کامل است در حالی که اینگونه نیست.

با توجه به این مقدمه بفرمایید که در مجموعه سخنان و روایات رسیده از ائمه معصومین (ع) اساساً زائر چرا باید محرم شود؟

اول این که احرام با سه عمل (تغییر پوشش، تلبیه و ممنوع کردن 24 کار) محقق می شود. مجموع این سه عمل نیز باید در مکانی خاص به نام میقات انجام شود. مکان میقات، قراردادی نیست یعنی زائر نمی تواند تصمیم بگیرد که برای عمره، میقات او یک مکان خاص باشد و برای حج مکانی دیگر.

میقات با چه هدفی و چگونه معین شده است؟

مکان های میقات براساس قانون تکوین قرار داده شده تا زائر با توجه به مکان، بتواند در این اعلام آمادگی از ظرفیت بیشتری استفاده کند. یعنی مکان به او کمک می کند که این اعلام آمادگی را با خودآگاهی بیشتری ابراز کند. اما پاسخ اینکه این احرام و محرم شدن برای چیست؟ با توجه به مقدمه ای که بیان شد، تصور نشود که این پاسخ، کاملترین و جامع ترین پاسخ به این سوال است بلکه ممکن است در آینده پاسخ های کامل تری ارایه شود. اما در بخشی از پاسخ باید اذعان داشت که خداوند کعبه را قرار می دهد به عنوان مکانی مقدس! و برای مراعات قداست آن، مکانی به نام مسجدالحرام را در اطراف آن قرار می دهد و چون این مسجد، فضایی است که زائر قداست کعبه را در درون آن می تواند رعایت کند، برای رعایت قداست این مسجد، فضای وسیع تری از مسجد را تعیین می کند به نام «حرم» بنابراین حرمت و قداست کعبه را باید حفظ کرد و حفظ این قداست با حفظ حرمت مسجدالحرام ممکن می شود و حرمت مسجدالحرام حفظ نمی شود مگر با حف حرمت«حرم».

محدوده «حرم» کجاست؟ آیا منظور فضای اطراف مسجدالحرام است؟

محدوده «حرم» از نظر جغرافیایی ممکن است بخشی از شهر فعلی مکه و در برخی قسمت ها حتی بیرون شهر مکه را شامل شود که محدوده آن کاملا در منابع، مشخص و معین شده است. اما آنچه مهم است این است که«حرم» یک محدوده جغرافیایی معین از زمان حضرت آدم (ع) تا امروز است و وابسته به ادیان و آیین و پیامبر خاصی نیست. زائر برای ورود به محدوده«حرم الهی» باید محرم شود یعنی شما وارد یک فضای جغرافیایی مختص به ذات خداوند می شوید و برای ورود، اگرچه برای زمانی محدود و کوتاه، نیازدارید که خود را از نظر ظاهری با این حرکت و عمل هماهنگ کنید. به عبارت دیگر باید میان شخصیت ظاهری و رفتاری زائر با این فضا هماهنگی وجود داشته باشد در غیر این صورت هنگام ورود به«حرم» و پس از آن هیچگونه حرمتی را رعایت نمی کند، و اگر حرمت«حرم» رعایت نشد؛ حرمت مسجدالحرام نیز رعایت نمی شود و حرمت مسجد که رعایت نشد حرمت کعبه نیز رعایت نخواهد شد. لذا این واقعیت را می توان در نحوه طواف زائر مشاهده کرد.

یعنی کیفیت احرام بر سایر اعمال نیز اثرگذار است؟

بله زائری که ولو به شکل ناخودآگاه، احرام او باطل بوده و با احرام باطل وارد حرم و مسجدالحرام می شود، اثر این احرام باطل را می توان در طواف او مشاهده کرد. یعنی طواف او، طوافی است که به هیچ وجه حرمت کعبه در آن رعایت نمی شود و برای او تفاوتی ندارد که آیا دور کعبه طواف می کند یا برگرد هر شیء دیگری. او طواف را به شکل یک عمل قراردادی تصور می کند که می خواهد آن را با حداقل زمان، حداقل مشکل و سختی به پایان ببرد. لذا این عمل زائر، می تواند نمونه و تستی باشد برای ارزیابی احرام او.

چرا احرام تا این حد اهمیت دارد؟

چون اگر من احرام صحیح ببندم خود را آماده می کنم که در هر حالتی اگرچه به ظاهر، اما حرمت«حرم الهی» حفظ کنم و اگر حرمت«حرم» را حفظ کردم ،مسلما حرمت مسجدالحرام و به تبع آن حرمت کعبه را نیز می توانم رعایت کنم. و هنگامی که حرمت کعبه حفظ شد طواف من نیز با گردش معمول برگرد یک شیء یکسان نخواهد بود و آثار و نتایج متفاوتی در برخواهد داشت. بنابراین دلیل محرم شدن (البته در بخشی از جواب) این است که زائر هنگام ورود به مکان جغرافیایی حرم، متوجه قداست، عظمت و حرمت این مکان باشد و تصور نکند که این مکان با شهرها و سایر مکانها یکسان است. بلکه بداند که این مکان قداستی دارد و قوانینی در آن جاری و ساری است که هر فرد زائر و حاجی را ملزم می کند که با رفتار منفی خود آن را آلوده نکند.

بنابراین آیا ممکن است که کسی حتی در هنگام طواف مرتکب گناه شود؟

اگر احرام صحیح و با بینش درست انجام نشود، من حرمتها را حفظ نخواهم کرد و وقتی حرمتها حفظ نشود، گناه هم اتفاق می افتد. گاهی ممکن است زائر در حین طواف نیز مرتکب گناه شود. حفظ حرمت کعبه بسته به انجام طواف صحیح است، اماهنگامی که احرام من صحیح نباشد، آیا طواف من صحیح خواهد بود؟ با یک احرام نادرست من اصلا قادر به رعایت و مراعات حرمت کعبه نیستم.