نخل گردانی روز عاشورا در جاجرم

خبرگزاری شبستان-  خراسان شمالی؛ آئین نخل گردانی در شهر تاریخی جاجرم از سابقه و پیشینه زیادی برخوردار است که تحقیقات میدانی از بزرگان، تکیه داران و نخل گردانان به ویژه افراد مسن نشان دهنده قدمت چند قرن این مراسم از گذشته تاکنون است. این مراسم بیشتر در نقاط کویری ایران اسلامی از جمله شهرهای استان یزد، اصفهان و شهرهای استان کرمان برگزار می شود و وجه تمایزی در اجرای مراسم با سایر استان ها وجود ندارد و تنها تفاوت در شکل نخل ها و تعداد حمل کنندگان است.

این مراسم در خراسان شمالی فقط مختص به شهرستان جاجرم است و نحوه ساختن نخل در این شهرستان ممکن است از جنس چوب، فلز و یا به شکل خیمه ای باشد و در زیر نخل نیز تیرهای چوبی به صورت افقی جهت بلند کردن نخل توسط عزاداران نصب شده است. با توجه به اعتقادات مردم منطقه در مورد نخل گردانی، وجود نمادها و سمبل ها از ویژگی های این مراسم به عنوان یکی از نشانه های مراسم عزاداری و سوگواری امام حسین (علیه السلام) در ایام عاشورای حسینی است که با نظم و ترتیب خاصی همه ساله اجرا می شود.

نخل، تابوت بزرگ و بلندی است که بر آن خنجر و شمشیر و پارچه های قیمتی بسته شده و در روز عاشورا به عنوان نمادی از تابوت امام حسین (علیه السلام) حرکت داده می شود، نخل نماد تابوت امام حسین است و چون در زمان های قدیم برای تزئین تابوت از برگ های درخت خرما استفاده می شد؛ نام نخل را برای خود جاودان ساخت.

در روز عاشورا دو نخل به صورت نخل بزرگ چوبی مستقر در پای تکیه حسینیه بزرگ، نخل بزرگ آهنی هیئت دهقان ها مستقر در حسینیه دهقانه و نخل گهواره حضرت علی اصغر(علیه السلام) مستقر در هیئت سر محله و هیئت نونهالان در مراسم عزاداری استفاده می شود که در نوک دو نخل نیز علم‌هایی نصب شده که این علم‌ها شبیه به نیزه‌های جنگی است که در اصطلاح محلی به آن تیغه می‌گویند و اشعار مذهبی روی آن حکاکی شده و هنگام اجرای مراسم، دو نفر سوار بر نخل‌، نماد‌هایی از سرهای بریده‌شده را که به‌ صورت دو نوع میوه سیب و انار است بر روی این تیغه‌ها می‌گذارند.

نخل بزرگ چوبی در طول سال در محله پای تکیه حسینیه بزرگ استقرار دارد و در صبح روز عاشورا توسط نخل برداران با انواع پارچه های سیاه و سبز تزیین می شود و پس از تزئین پارچه های نخل از کتیبه های مقدس به نام ابا عبدالله(ع) و یا قمر بنی هاشم(ع) استفاده می شود و بر آن آیینه ها و خنجرها و شمشیرهایی نصب می کنند. این نخل در همان پای تکیه بزرگ حسینی آماده و تزئین و در همان جا نیز بعد از اتمام کامل مراسم باز می شود و تا سال بعد در همان جا استقرار دارد.

نخل آهنی نیز مربوط به هیئت دهقان ها است که چندین سال است جایگزین نخل چوبی آنها شده چرا که نخل چوبی قدیمی آنها به خاطر فرسودگی و قدمت بالا، استحکام خود را از دست داده و غیر قابل استفاده شده بود. نخل بزرگ دهقان ها در مقابل حسینیه دهقان ها در حاشیه یکی از خیابان های اصلی شهر تزئین می شود، که این نخل به جهت آهنی بودن از زوایای هندسی دقیق و مشخصی برخوردار است که نخل های چوبی گذشته و فعلی از چنین خصوصیتی برخوردار نبوده و نیستند.

نخل دهقان ها پس از تزئین با پارچه های سیاه و سبز و نصب کتیبه های مخصوص عزاداری و شمشیر و خنجر به همراه تعدادی از عزاداران و با همراهی طبل و سنچ به طرف تکیه بزرگ حسینی حرکت داده می شود و در حسینیه بزرگ در جایگاه خود مستقر می شود.

نخل کوچک گهواره حضرت علی اصغر(ع) نیز در هیئت سر محله پا به پای تاسیس این هیئت در مراسم عزاداری عاشورا استفاده می شود و در حسینیه سر محله جاجرم استقرار دارد و صبح روز عاشورا به مسجد صاحب الزمان آورده می شود و در مقابل این مسجد تزئین می شود. 

بر روی پارچه های نخل اسم‌ پنج‌تن (محمد، علی، حسن، حسین و فاطمه) و اشعار مذهبی مانند «این کشته فتاده به هامون حسین توست وین صید دست و پا زده در خون حسین توست» و جمله « اِنَ الحسین مصباح الهدی و سفینه النجاه» رودوزی شده است.

از آنجا که هدایت، کنترل و مسئولیت هر نخل بر عهده یک نفر است و حرکت نخل به سوی سیل عزاداران بر عهده افرادی است که آن را بر دوش خود برداشته و حرکت می‌دهند؛ هر یک از افراد به ترتیب‌، ستون‌های کار گذاشته شده زیر نخل را می‌گیرند و بر بالای دوش خود قرار می‌دهند، ممکن است در زیر هر ستون به ردیف 4 تا 5 نفر قرار بگیرند و نکته جالب توجه این‌جاست که فضای قرارگیری زیر ستون‌ها به صورت موروثی به افراد واگذار می‌شود، یعنی فضای داخلی نخل جهت گرفتن ستون‌ها فضای خصوصی است.

پس از مراسم سینه زنی و زنجیرزنی بعد از اقامه نماز جماعت ظهر عاشورا، در پای تکیه بزرگ، نوبت اول نخل گردانی با اعلام سرپرست تکیه حسینی می شود و معمولا ابتدا نخل بزرگ چوبی را بر می دارند و وارد صحنه می شوند و قبل از ورود به دایره اصلی، نخل گردان ها یک دور به دور خود می چرخند و سپس وارد صحنه می شوند و بعد از آن نخل بزرگ آهنی به همین صورت وارد می شود. همزمان با نخل ها، طبل ها و سنچ ها نواخته می شود و علامت ها و علم ها حرکت می کنند و در محوطه بزرگ حسینیه می چرخند.

پس از ورود نخل‌ها به میدان، حرکت نخل‌ها تند می‌شود و سوگواران نیز حرکت خود را تندتر می‌کنند و با در دست داشتن پرچم‌های سبزرنگ، سینه‌زنان، طبل‌کوبان و سنج‌زنان با پای برهنه به دنبال نخل‌ها می‌دوند و نخل‌ها 4 تا 5 دور در میدان حسینیه می‌چرخند.

نوبت دوم نخل گردانی، آخرین برنامه ای است که در روز عاشورا در پای تکیه بزرگ انجام و زمان آن پایان شبیه خوانی است و پس از شهادت امام حسین(علیه السلام) در تعزیه صورت می گیرد، این نوبت معمولا از نوبت اول پر اهمیت تر به نظر می رسد و جمعیت بیشتری برای اجرای آن مراجعه می کنند و هیبت و شکوه خاصی دارد و تعداد گردش نخل ها هم بیشتر از نوبت اول است.

برای برداشتن هر نخل بزرگ معمولا 33 نفر شرکت دارند و در طول نخل ها 24 نفر در طرفین چپ و راست هر یک از نخل ها و مابقی در جلو و عقب نخل در نخل برداری شرکت دارند و هر یک از افراد با توجه به اسنادی که دارند جایگاه مخصوصی دارند که از اجدادشان به ارث برده اند.

مراسم نخل گردانی جاجرم از جمله مراسم آیینی خراسان شمالی در ایام ماه محرم است که در تاریخ 18 آبان سال 90 به شماره 255 به عنوان میراث معنوی استان ویژه ایام عزاداری سرور و سالار شهیدان به ثبت ملی رسیده است.