خبرگزاری شبستان ،قم، حجت الاسلام و المسلمین حبیب سریانی پژوهشگر حوزه و دانشگاه در یادداشتی به آسیب‌شناسی محتوایی مراسم عزاداری در قرون مختلف از منظری متفاوت و قابل توجه پرداخته که در ادامه می خوانید:
• پرده اول
از قرن هشتم تا قرن چهاردهم مقتل‌نویسان و تاریخ‌نگاران عاشورا از یک‌سو به روایات و گزارش‌های تاریخی کهن واقعه عاشورا کمتر توجه داشتند و از سوی دیگر به سبب عظمت این حادثه و شیفتگی جامعه شیعه و سنی برای افزودن به آگاهی‌های خود درباره جزئیات این واقعه، زمینه را برای توسعه و شاخ و برگ دادن به برخی از اخبار این واقعه، فراهم دیده، بسته به ذوق تعهد و تخصصشان در این حوزه به حوادث و رویدادهای این واقعه افزودند؛ تا آنجا که از قرن دهم به این‌سو با نگارش کتاب روضه‌الشهداء این رویکرد شتاب خاصی به خود گرفت و در طول چهار قرن بعد، نگاشته‌هایی از قبیل منتخب طریحی، تظلم الزهرا قزوینی، محرق القلوب نراقی، الدمعه الساکبه بهبهانی، معالی السبطین محمدمهدی حائری مازندرانی و تذکره الشهداء ملا حبیب‌الله شریف کاشانی و از همه مهم‌تر اکسیر العبادات فاضل دربندی پای به عرصه وجود گذاشتند که چون نویسندگان آنها با بی‌توجهی به ریشه‌ها و ابعاد سیاسی حادثه و بدون بررسی انگیزه و فلسفه قیام امام حسین علیه‌السلام و نتایج و آثار آن بیشتر از دو زاویه ابتلا و آزمایش و نگاه کاملاً عاطفی و احساسی که غم و اندوه یکی از عناصر لازم و مهم این نوع نگاه است به این حادثه نگریستند، در روایت و برداشت خود از این حادثه بزرگ چندان به مسئله کهن و درخور اعتماد تاریخی پایبند نماندند؛ بلکه آنچه بیشتر مورد عنایت و تأکید آنان بود تدوین و تألیف یک اثر صد در صد عاطفی احساسی و حزن‌آور و غم‌انگیز درباره این واقعه بود تا مخاطبان و شنوندگان در مجالس روضه‌خوانی و سوگواری هرچه بیشتر متألم و متأثر شوند، عزاداری کنند و اشک بریزند.
ازاین‌رو به‌کارگیری مضامینی از قبیل «مصیبت»، «حزن»، «غم»، «غربت و بی‌کسی»، «تشنگی»، «اسارت»، «بلا و ابتلا» در این‌گونه برداشت، بسیار رایج و در مواردی مبالغه‌آمیز بوده است؛ البته در این میان آنچه به چنین برداشتی از تاریخ عاشورا بیشتر دامن زد و آن را بیشتر مورد تأکید و تأیید قرار داد رویکرد سطحی و عوام‌پسند برخی از شاعران و تعزیه‌خوانان بود - البته بر اساس روایات بسیاری گریه و عزاداری در سوگ امام حسین علیه‌السلام از بالاترین پاداش‌ها برخوردار است- اما مشکل در اینجا بود که برخی از این مقتل‌نگاران برای رسیدن به چنین پاداشی، استخدام هر وسیله‌ای را روا دانستند، هرچند به قیمت نادیده گرفتن اخبار معتبر درباره این حادثه باشد چرا که بسیاری از اخبار یاد شده با سلیقه و مذاق چنین برداشتی ناهمگون بود و تأمین چنین هدفی ناتوان.
به‌هرتقدیر نگاه اجمالی به اسامی برخی از آثاری که در تاریخ عاشورا از دوره صفوی به بعد و بیشتر در عصر قاجار نگاشته شده است این ادعا را به خوبی تأیید می‌کند (در ادامه نویسندگان به نام‌های بیش از 50 کتاب در آن دوره اشاره می‌کنند که همگی در عنوان خود یکی از کلیدواژه‌های فوق را در بردارند).
از کتاب خوب مقتل جامع سیدالشهدا ج 1 ص 114 که توسط جمعی از نویسندگان و زیر نظر استاد مهدی پیشوایی تهیه و تنظیم شده است.
• پرده دوم
خاطرم هست در اوایل دهه ۸۰ گزارشی بیش از ۶۰۰ صفحه در اختیار مبلغان تهران قرار گرفت که حاصل زحمات تحقیق و بررسی دانشجویان دانشگاه امام صادق و همکاری وزارت اطلاعات بود.
در این گزارش، سیر مداحی کشور در 10 سال قبل از آن مورد بررسی قرار گرفته بود. از وضعیت عکس‌های پشت نوار تا درآمد مداحان و وضعیت شعر، ریتم، موسیقی و هر آنچه در مراسم خود استفاده کرده بودند. بین آن گزارش‌ها چیزی که توجه را به شدت به خود جلب می‌کرد استفاده از دایره کلماتی بود که در آن سال‌ها در مداحی‌ها به طرز ناباورانه افزایش پیدا کرده بود.
در آن گزارش با استفاده از پژوهش‌های متن‌کاوانه تصریح شده بود که استفاده از واژه‌هایی به‌مانند «عاشق»، «مجنون»، «شیدا»، «مست»، «دیوانه» و در نمونه‌های بدتر «سگ» و «کلب» کاملاً افزایش یافته است، تا جایی که حتی بسیاری از مجالس و هیئت‌های مذهبی چنین عنوان‌هایی را برای خود برگزیدند (به‌مانند عنوان کتاب‌هایی که در پرده اول اشاره شد).
در آن گزارش تأکید شده بود استفاده بیش از حد از این کلمات به‌عنوان یک نقشه از قبل تئوریزه شده است. در واقع وقتی شما عقل و تفکر را از عزادار بگیرید و با چاشنی احساس و عواطف مبالغه‌آمیز او را به فردی مجنون، عاشق و دیوانه تبدیل کنید دیگر در درک مضامین عمیق و تأمل و تفکر ناتوان مانده و به‌جای حرکت‌های بزرگ و انقلابی از او فردی منفعل، صوفی و خودزن می‌سازید.
نمونه‌های بسیاری از خودزنی عزاداران و مداحان در آن سال‌ها حاکی از نتایج آن حرکت بود. قهرمان شدن آن مداحان تا جایی بود که یکی از آنها حکم یکی از مراجع را در مراسم خود که گفته بود شئون انسانی را رعایت کنید پاره کرد و تا به امروز نیز شاهد ترکش‌های آن نوع سبک مداحی در جوانان هستیم.
• پرده سوم
پرده سوم شاید...
شاید این بار شاهد وارد شدن دایره‌ای از کلمات نباشیم بلکه برعکس خواسته یا ناخواسته شاهد حذف برخی از کلمات در سال‌های پیشرو از مراسم‌های مذهبی باشیم. حذف واژه‌هایی همچون «قیام»، «انقلاب»، «مبارزه»، «ایستادگی» یعنی جریان سکولاریزه کردن مداحی‌ها، اینکه مجالس عزا تنها به طرح مباحث اخلاقی و احکام و عقاید خلاصه شود. درحالی‌که در این سال‌های اقتصاد مقاومتی و زنده نگه‌داشتن انقلاب دوچندان به آن واژه‌ها نیازمندیم.
«عبرت‌گیری از عاشورا این است که نگذاریم روح انقلاب در جامعه منزوى و فرزند انقلاب گوشه‌گیر شود» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار فرماندهان گردان‌ها، گروهان‌ها و دسته‌هاى عاشوراى نیروهاى مقاومت بسیج سراسر کشور22/4/1371).
نظر شما