سرّ «صادق» خوانده شدن شیخ‌الائمه(ع)/شیوه ارتباط رئیس مذهب با شیعیان

 خبرگزاری شبستان ، گروه اندیشه: به مناسبت ایام شهادت امام صادق(ع) و به منظور بررسی از سبک زندگی رئیس مذهب تشیع با «سید محمود سامانی»، عضو گروه تاریخ پژوهشکده حج و زیارت و پژوهشگر حوزه تاریخ گفت وگویی داشته ایم که در ادامه مشروح آن تقدیم حضورتان می شود:

نقل تاریخ از شهادت امام صادق(ع) چگونه است؟

در باره شهادت امام صادق(ع) می توان به موارد زیر اشاره کرد: نخست پیشگویی امام صادق(ع)؛ آن حضرت در یک پیشگویی کلی از شهادت خود خبر داده و فرموده بود: «والله ما منا الا مقتول شهید». دوم نامه منصور عباسی به حاكم مدينه: خلیفه در این نامه به والی خود فرمان داده بود هنگامی که به امام دست یافت وی را به قتل برساند و این مؤید شهادت امام است.

همچنین، خود منصور نیز بارها قصد کشتن امام(ع) را داشت چنانکه ابن عنبه نوشته است: «و قصد المنصور الدوانیقی بالقتل مرارا فعصمه الله؛ منصور بارها قصد کشتن حضرت را داشت ولی خداوند ایشان را حفظ کرد.

علاوه بر این، برخی از علمای اهل سنت نیز روایاتی از شهادت امام(ع) ذکر کرده اند. ابن صباغ و شبراوی از آن جمله اند که نوشته اند: «یقال انه مات بالسم فی ایام منصور».

امام صادق (ع) به هنگام شهادت به جهت حفظ جان فرزندش امام کاظم(ع) چند نفر از جمله منصور دوانيقى خلیفه عباسی، حاكم مدينه، همسرش حميده مادر موسى بن جعفر(ع) و نیز خود آن حضرت و  عبداللّه افطح (فرزند دیگر امام صادق(ع)) را وصى خود قرار داد.

از چگونگی تشییع جنازه امام(ع) آگاهی چندانی در دست نیست اما مدفن آن حضرت(ع) در بقیع در کنار پدر، جدشان و امام حسن (ع) قرار دارد. در سفرنامه ها از وجود گنبد و ضریحی برای برای ائمه بقیع یاد شده که در سال 1344ق پس از سلطه آل سعود بر حرمین توسط آنان تخریب شد.

چرا در میان اهل بیت علیهم السلام ششمین امام(ع) به «صادق» شهرت یافته است؟

در سبب نامگذاری لقب صادق که مشهورترین لقب امام صادق(ع) است، وجوهی ذکر شده است. بنا بر نظر شیعیان، رسول خدا (ص) ضمن پیشگویی تولد امام جعفر(ع)، سفارش کرده بود تا او را صادق بنامند. از امام  سجاد (ع) نیز روایت شده که نام او نزد اهل آسمان صادق است. برخی از اندیشوران شاخص اهل سنت، صدق وی در سخن گفتن را از علل ملقب شدن آن حضرت(ع) به صادق می دانند چنان که به نقل ابن خِلّکان از آن جهت به او صادق مي گفتند که در گفتار راستگو بود و هرچه مي گفت، درست بود.

برخی این لقب را در مقابل کذاب خوانده شدن محمد بن عبد الله حسنی معروف به نفس زکیه دانسته اند که چون برخلاف نظر امام خود را مهدی می خواند و در برابر عباسیان قیام کرده(سال 144ق) و طبق پیشگویی امام صادق(ع) به قتل رسید، منصور عباسی که خلافتش از سوی امام پیشگویی شده بود چنین لقبی را برای آن حضرت به کرات به کار می برد.

در قولی دیگر، لقب صادق در مقابل جعفر کذاب که از نسل پنجم آن حضرت(ع) بود و ادعای دروغین امامت را داشت، بنا به پیشگویی رسول الله(ص) داده شده است.

بنابر این، راستگویی آن حضرت(ع) و  تحقق یافتن قتل محمد نفس زکیه به پیشگویی آن امام از دلایل دیگر نامگذاری این لقب است. به کارگیری لقب صادق از سوی برخی از منابع و نیز استعمال آن از سوی برخی اصحاب امام(ع) حاکی از اشتهار آن لقب در عصر امام است. این لقب از سوی شماری از شاگردانش مانند مالک بن انس، نیز در منابع اهل سنت مانند «مسند احمد» و «فضل بنی هاشم» در سده سوم نیز دیده می شود.

با توجه به فضای باز سیاسی ایجادشده ارتباط امام صادق(ع) با شیعیان چگونه بود؟

امام صادق(ع) به‌عنوان رهبر بخشی از شیعیان، به طور مسلّم دارای برنامه‌ها و فعالیت‌های پنهانی جهت انسجام امامی‌مذهبان بود؛ چیزی که در دوره‌های بعد، آثار آن هویدا شد. این فعالیت‌ها بیشتر سرّی انجام می‌گرفت و این موجب شد تا چگونگی آنها در تاریخ به طور دقیق گزارش نشود.

سازمان وکالت: گسترش مناطق شیعه‌نشین و لزوم تغذیه فکری و فرهنگی آنان از یک سو و سامان‌بخشیدن و ایجاد انسجام میان هواداران و محبان امامت از سوی دیگر، امام را بر آن داشت تا با ترتیب‌دادن برنامه منسجمی، جوابگوی نیازهای شیعیان در همه مناطق و شهرها باشد. کنترل شدید و فضای اختناقی که عباسیان نسبت به ارتباطات و فعالیت‌های فرهنگی و سیاسی امامان شیعه ایجاد کرده بودند، نیاز به وجود شبکه منظم ارتباطی پنهانی را دوچندان می‌کرد؛ ازاین‌رو آن حضرت(ع) تدابیری اتخاذ کردند و سازمانی تشکیل دادند که تأمین‌کننده اهداف و نیازها باشد و این همان  شبکه ارتباطی وکالت بود.

پاسخگویی به پرسش‌های مذهبی و فقهی، توضیح و بیان مسائل اعتقادی، انجام امور مالی از قبیل دریافت حقوق از شیعیان و رساندن آن به امام برای تثبیت موقعیت سیاسی، فرهنگی و اجتماعی شیعیان، از عمده‌ترین وظایف سازمان وکالت و نمایندگان آن حضرت(ع) بود.