از کاشت گیاه تاغ و مالج پاشی تا تیشه قاچاقچیان بر ریشه محیط زیست

خبرگزاری شبستان، محمدرضا جایروند ـ قم: همه ما در مسافرت به مناطق مختلف با پوشش های گیاهی در بیابان مواجه شده و بدون توجه به آنها و اینکه این گیاهان چگونه در این بیابان حضور داشته و چه کاربردی دارند، عبور کرده ایم.

ایران کشوری است که در زمینه بیابان زایی آمار بالایی دارد که بسیار نگران کننده است. تقریبا 3 درصد از مناطق بیابانی جهان در ایران وجود دارد و بیش از 20 درصد مساحت کشور تحت تاثیر بیابان زایی است.

در حالی که سرانه بیابان در جهان 2 هزار متر مربع است، سرانه بیابان در ایران 4 هزار و 300 متر مربع است که بیش از دو برابر سرانه جهان را تشکیل می دهد.

بیابان زایی و بیابان زدایی

بيابان به مناطق دارای اقاليم فراخشک و خشک که ميزان متوسط بارندگی ساليانه آن کمتر از 50 ميليمتر و درصد پوشش گياهي چندساله آن کمتر از ده درصد باشد اطلاق مي‌شود.

بیابان‌زایی به فرآیند تخریب سرزمین، زوال زیست ‌بوم‌های طبیعی یا کاهش توان تولید زیستی به دلیل عوامل انسانی و محیطی در اراضی مناطق خشک، نیمه ‌خشک گفته می‌شود.

بارش کم، پوشش گیاهی بسیار فقیر و پراکنده، دامنه نوسان دمای شدید، دمای بالا و تبخیر زیاد از ویژگی های بیابان است. تبخیر در بیابان تقریباً بیش از دو برابر بارش است و باد عامل اصلی تخریب و فرسایش محسوب می‌شود.

قم یکی از استان های مستعد در زمینه بیابان زایی است و آمارها از استعداد بیابانی شدن 400 هزار هکتار از مساحت استان خبر می دهند که ۱۰۵ هزار هکتار از این مساحت به کانون تولید گرد و غبار تبدیل شده است و ۲۹ هزار هکتار از این مساحت در شمال شرقی، ۲۷ هزار هکتار در جنوب شرقی، ۴۰ هزار هکتار در دشت مسیله و باقیمانده کانون‌ها به صورت پراکنده در اطراف قم قرار دارند.

بنا بر تعریف سازمان ملل متحد، بیابان زایی به معنای تخریب سرزمین بر اثر شرایط اقلیمی و عامل های انسانی است و بیابان زدایی به هر عملیاتی گفته می شود که در جهت کاهش یا قطع علت های تخریب سرزمین انجام گیرد.

ریزگردهای قم خطر جدی برای کشور

در این راستا اداره آبخیزداری و منابع طبیعی استان سال هاست برنامه های مختلفی را برای بیابان زدایی و مقابله با بیابان زایی در دست اقدام داشته است که پوشش گیاهی که در ابتدای گزارش از آن یاد شد نیز از این دست اقدامات است که با هدف جلوگیری از گسترش بیابان در استان و مبدل شدن آن به بحرانی واقعی برای مردم صورت می گیرد.

ریزگردها نه تنها برای مردم قم بلکه برای استان های مجاور به خطر واقعی مبدل شده اند به گونه ای که آمارها درگذشته نشان می دهد که روزهای گرد و غبار در قم در گذشته فقط 10 روز بود اما این آمار هم اکنون به بیش از 105 روز افزایش یافته است.

«سید محمد تقی سجادی» مدیرکل اداره آبخیزداری و منابع طبیعی قم با ارائه آمارهای فوق به تشریح برنامه های صورت گرفته برای مقابله با این خطر پرداخته و می گوید که سالانه بین 200 الی 300 هکتار عملیات مبارزه با بیابان زایی در استان انجام می گیرد.

حسین آباد میش مست از منابع ریزگرد و گرد و غبار در قم

در حالی که سجادی از قم به عنوان یکی از مهمترین های کانون های تولید گرد و غبار در کشور یاد می کند، یکی از کارشناسان اداره آبخیزداری خواستار توجه بیشتر مسئولان استان به این مساله شد.

«محمد روح الله پور» می گوید که برخی از مسئولان ارشد استان پس از بازدید از این مناطق نیز به این نتیجه رسیده و خواستار ادامه قدرتمند بیابان زدایی و آبخیزداری هستند اما این مساله کافی نیست و به بسیج همگانی نیاز داریم.

وی با اشاره به اینکه گرد و غبار و ریزگردها نیز در چارچوب امنیت استان قرار داد، تأکید کرد که  گرچه هم اکنون قم کمتر متوجه تهدید ریزگردهاست اما این تهدید همچنان وجود دارد و باید در راستای دور شدن از این تهدید تلاش کرد.

منطقه «حسین آباد میش مست» به دلیل نزدیکی به روستاییان و همچنین شهر قم به عنوان یکی از کانون های مهم تولید گرد و غبار معرفی می شود.

این روستا که در 30 کیلومتری شهر قم قرار دارد به دلیل نزدیکی به خط آهن، بیابان زدایی از این منطقه از اهمیت فراوانی برخوردار شده است.

گیاه تاغ؛ منجی مردم قم در برابر شن و خاک

«صادق آبروش» بر لزوم تثبیت خاک در این منطقه تأکید و با اشاره به مهاجرت روستاییان به شهر به دلیل کمبود آب، از انجام فعالیت هایی به صورت مسکن جهت جلوگیری از مهاجرت مردم خبر می دهد.

مسؤول اداره بیابان اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم از کاشت گیاه تاغ به عنوان یکی از راه های تثبیت خاک در حسین آباد میش مست یاد کرده و می گوید که این گیاه در 2 هزار هکتار کاشته شده بود که هم اکنون به 5 هزار هکتار رسیده است.

گونه تاغ به عنوان یک گونه مقاوم در رویشگاه های مختلف بصورت طبیعی، توده های کم و بیش انبوه و پراکنده ای را در بعضی از نقاط کویرهای ایران تشکیل می دهد.

از زمانی که مبارزه با حرکت شن های روان و بیابان زدایی به صورت سیستماتیک در کشور آغاز گردید گونه تاغ با تکیه بر رویشگاه های طبیعی به عنوان یکی از گونه هایی انتخاب شد که برای مبارزه بیولوژیک در پدیده بیابان زایی وسیعا مورد استفاده قرارگرفت که نتایج بسیار مثبت جنگل کاری های اولیه موجب شد توجه به گونه تاغ بیش از پیش افزایش یابد.

گیاه تاغ از خانواده اسفناجیان بوده و درختچه ای است که مقاومت زیادی در برابر خشکی و گرما دارد. ارتفاع این درختچه تا ۴.۵ متر بوده و تنه آن بسیار محکم و چروکیده می باشد و رنگ پوست آن خاکستری روشن است. شاخه های آن  رنگی مایل به سفید دارند و و پوشیده از ترکهای حلقوی متراکم پوشیده شده اند و این شاخه ها یک ساله، شکننده و قطری ۱ تا ۲ میلی متری دارند .

این گیاه در مناطق کویری سبب می شود که خاکهای ماسه ای سبک کمتر در معرض فرسایش و باد رفتگی قرار بگیرد و به عنوان باد شکن استفاده می شود.

تثبیت خاکهای شنی و بیابان زدایی از مهمترین ویژگی های این گیاه به شمار می آید.

تیشه قاچاقچیان بر ریشه گیاه تاغ

اما قاچاقچیانی که برای رسیدن به اهداف خود از هیچ چیز نگذشته و هیچ ارزشی برای انسان ها قائل نیستند این بار به سراغ گیاه تاغ رفته تا جیب خود را با ضربه زدن به محیط زیست و در معرض خطر قرار دادن سلامت مردم پر کنند.

این مساله درباره منطقه حسین آباد میش مست صدق کرده و قاچاقچیان در این منطقه جولان می دهند تا اقدامات اداره منابع طبیعی و آبخیزداری که سال ها طول می کشد تا نتیجه دهد را نقش بر آب می کنند.

این گیاه که قرار است نقش منجی مردم را در برابر گرد و غبار و ریزگرد برعهده داشته باشد، از سوی قاچاقچیان به سرقت رفته تا در نقش زغال پای منقل و قلیان به محیط زیست ضربه بزند و نفس مردم را بگیرد.

این گیاه ده ها سال طول می کشد تا در بیابان به تکامل برسد و بر اساس می توان از آنها به عنوان سرمایه ای ملی یاد کرد که با تیشه به ریشه توسط قاچاقچیان نابود می شود.

به گفته صادق آبروش، این گیاه در کاشان، اصفهان، ساوه، خراسان جنوبی، یزد و اردکان استفاده می شود و در قم نیز 8 هزار هکتار مورد استفاده قرار گرفته است اما مشکل کنونی در قاچاق این گیاه برای مصرف ذغال به شمار می آید.

مسؤول اداره بیابان اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری قم بازگشت حسین آباد به وضع گذشته را منوط به گسترش گیاه تاغ عنوان کرد که این مساله به مبارزه جدی با قاچاقچیان و اختصاص اعتباری بالغ بر 300 میلیون تومان نیاز است که این بودجه در حال حاضر فقط 70 میلیون تومان است.

چرای حیوانات از موانع بیابان زدایی

چرای حیوانات و همچنین مخالفت اهالی روستا با کاشت گیاه تاغ از مشکلات موجود در برابر اقدامات بیابان زدایی این اداره به شمار می آید.

روح الله پور می گوید که در صورتی که تعادل مناسبی در چرای دام‌ها و مشاغل مردم در این حوزه صورت نگیرد، بیابان‌ها حفظ و تثبیت خاکی انجام می‌شود.

وی با اشاره به ذهنیت نادرستی که متأسفانه در ذهن برخی بومی نشینان وجود دارد، اظهار داشت که اداره کل منابع طبیعی استان قم به بهانه اجرای پروژه‌های بیابان‌زدایی و به عنوان نماینده دولت به دنبال تصرف مناطق نیست و تنها با هدف کمک به مردم در این زمینه اقدام می‌کند.

مخالفت اهالی این روستا با اقدامات اداره منابع طبیعی و آبخیزداری که با برداشت اشتباه تصرف اراضی صورت می گیرد، سبب شده است تا تپه های شنی در نزدیکی روستا شکل گیرند که خطری برای اهالی به شمار می آید.

تثبیت شن های روان به وسیله مالچ پاشی

«مالچ پاشی» یکی دیگر از اقداماتی است که در راستای مقابله با بیابان زایی در این منطقه صورت می گیرد.

مالچ عبارت است از مواد چسبنده و باقیمانده نفتی که در پالایشگاه تولید می شود. مالچ دارای کاربردهای زیادی است از جمله کاربرد در کشاورزی به عنوان ماده ای برای حفظ رطوبت خاک و افزایش دمای خاک کاربرد در تثبیت شن های روان.

مالچ پاشی یکی از اقداماتی که برای مقابله با این خطر در منطقه حسین آباد میش مست انجام می گیرد. مالچ آخرین محصول و باقیمانده نفت است که با استفاده از دستگاه‌های اسکی روی سطح پاشیده می‌شود، ضخامت آن کمتر از یک میلی‌متر است و با توجه به اینکه آب را در درون خود نگهداری می‌کند بعد از بارندگی‌ها و نفوذ آب در زمین از آن استفاده می‌کنیم تا از تبخیر رطوبت خاک جلوگیری کند.

این ماده، تثبیت کننده شن های روان محسوب شده و برای احیای زمین های فرسایش یافته استفاده می شود.

مسؤول اداره بیابان اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری قم از مالچ پاشی 236 هکتاری در حسین آباد خبر داد که 100 هکتار از این مساحت نیز با نهال ‌کاری همراه بوده که در مجموع برای این پروژه نزدیک به سه میلیارد تومان هزینه شده است.

اما برخی کارشناسان اعتقاد دارند که مالچ پاشی برای محیط زیست خطرناک است و حتی از این اقدام به عنوان خیانتی علیه محیط زیست یاد می کنند.

اما آبروش از حضور جانوران و رشد گیاهان به عنوان عاملی برای اثبات عدم ضرر مالچ پاشی برای محیط زیست یاد کرده و می گوید که حتی اگر فرض کنیم این ماده برای جانوران و گیاهان ضرر دارد ما باید جان انسان ها را مقدم بشماریم.

اوضاع نامطلوب بیابان در شن زار جلالی و مسیله

اوضاع در شن زار جلالی و مسیله نیز تفاوتی با حسین آباد ندارد و بر این اساس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری به کاشت گیاه جهت جلوگیری از حرکت شن های روان اقدام کرده است.

کارشناسان این اداره می گویند که کاشت گیاه سبب می شود تا شن ها در مکان خود ثابت بمانند و حرکت نداشته باشند. وجود تپه های شنی چند متری که بر روی آنها گیاه موجود است، این ادعا را تأیید می کند.

اما گیاهان این منطقه با مشکلی به نام چرای شترها روبرو هستند. شترها با خوردن این گیاهان به مانعی برای تثبیت شن ها مبدل و بخشی از این منطقه به دلیل چرای شترها خالی از گیاه شده است.

«حسن بختیاری» نایب رئیس شورای شهر قم از پرورش شتر به عنوان یکی از تهدیدات اساسی در اطراف قم یاد می کند که به این وسیله حداقل پوشش گیاهی استان در حال از بین رفتن است.

وی تأکید دارد که از بین رفتن پوشش گیاهی به هر دلیل تهدیدی است که می‌تواند سبب گسترش ریزگردها در مجموعه استان و شهر قم شود.

این در حالی است که کارشناسان گردشگری بر این باورند که دشت مسیله دارای ظرفیت‌های تاریخی، بوم گردی، طبیعت گردی و ژئوتوریسم است که به دلیل بی آبی در معرض خطر قرار دارد.

تغییر اوضاع جوی و کم آبی های کنونی زنگ خطر را درباره افزایش گرد و غبار و ریزگرد در قم به صدا درآورده است و در صورتی که مسئولان استان اقدامی همه جانبه و گسترده انجام ندهند، اوضاع قم که در سال های گذشته آماج گرد و غبار قرار گرفته است، در معرض خطری جدی قرار می گیرد.