آخرین حمام محله کیاب رشت/ سقف حمام دوره ناصری فروریخت

خبرگزاری شبستان- رشت، مهری شیرمحمدی؛ نامش «روشن» است. اما، ده‌ها سال است که فتیله اش را پایین کشیده و چراغش را خاموش کرده‌اند.

محله بزرگ «کیاب» رشت چند حمام داشت و «حمام روشن» تا دهه ۱۳۵۰ نیز رونق خاصی داشت. اهالی به یاد دارند که در شب‌های رمضان، حمام کیاب تا سحرگاه برو بیایی داشت.به‌ویژه رواق شاه‌نشین آن.

اما این روزها تنها حمام به‌جامانده از دوره قاجار در محله کیاب، زیر بار فضاهای تجاری ایجاد شده در بخش‌های رو به سبزه‌میدان و خیابان لاکانی رشت خفه شده است. افزون برآن با ریزش بخشی از سقف حمام در زمستان گذشته و با آغاز ریزش نزولات جوی، باید منتظر بود تخریب قدیمی‌ترین حمام محله کیاب سرعت بیشتری یابد.

از وقتی سازه پست برق در پیاده‌روی مقابل حمام نصب شد، دیگر کمتر کسی ورودی حمام روشن را می‌تواند به‌خوبی رویت کند. مطمئنا بسیاری از رهگذران به سبزه میدان رشت، این حمام قدیمی را روبروی «مسجد الاجواد» واقع در ابتدای خیابان لاکانی دیده‌اند. ولی اگر از عابری بپرسید حمام روشن کجاست؟ نمی‌داند.

در کوچه‌ای که قبلا «دکتر محمدی» مطب پزشکی داشت، بخشی از حیاط حمام پیداست. اگرچه اکنون با نصب درب پارکینگی امکان ورود به عرصه حمام نیست، اما با کمی دقت می‌توان گنبدهای هفتگانه حمام روشن را دید.

بی‌شک، رشد درختان انجیر و افرای روییده بر طاق‌های گنبدی که ریشه‌اش تا عمق ساروج رفته است بر سرعت تخریب گنبدها می‌افزاید. دورتا دور حمام، کوچه باریکی است که از یک منظر به سبزه میدان می‌رسد. اگرچه شهرداری رشت، سرویس‌های بهداشتی عمومی در انتهای کوچه احداث کرده است، اما بوی نامطبوع تون و گُلخن حمام نشان می‌دهد، این سرویس‌ها کفاف جمعیت مرکز شهر را نمی‌دهد.

با این حال، عجیب‌ترین بخش منتهی به حمام، چایخانه کوچکی است که در راه باریک بین پست برق و ورودی حمام ایجاد شده و مالک آن در برابر سوال‌های کنجکاوانه من از مالکین حمام، نگران می‌شود که مبادا با تخریب حمام، فضای کسب و کارش از بین برود.

آقای نیک نژاد، به‌قول خودش، میراث تجاری ۴۰ساله پدرش را اداره می‌کند! وقتی نام حمام را می‌پرسم می‌گوید: روی سردر نام حمام نوشته شده است. بالای سردر تجاری که کرکره اش بسته است، تابلوی رنگ و رو رفته‌ای است که نوشته شده:«گرمابه روشن» و بالای آن نیز تابلوی دیگری از جنس شیشه که بخش‌هایی از آن شکسته شده است.

مهتابی نصب شده زیر آن روشن نیست با این حال، بخشی از واژه «گرمابه روشن» خوانش می‌شود و در گوشه سمت چپ، واژه انگلیسی «CANADA DRAY» داخل یک کره زمین ترسیم شده است.

یاد کارخانه نوشابه سازی کانادادرای بخیر. نزدیک به پارک ملت هنوز بقایایش هست و قدیمی‌ها هنوز سه راهی منتهی به پارک ملت و کارخانه را «سه راهی کاناداری» می‌نامند. به گفته یکی از مطلعین، این تابلوی تبلیغاتی از طرف شرکت کانادارای نصب شده بود و در دو سوی واژه گرمابه روشن، نام کانادرای حک شده بود.

حالا نه حمام کیاب، گرم آبه است و نه کانادا دارای، نوشابه اصل تولید می کند!

اگر عناصر الحاقی و تابلوهای تجاری جدید را از سردر باقی مانده حمام بردارند، می‌توان نوع معماری حمام‌های بومی گیلان را دید. ورودی حمام سقفی است سفال پوش که ضلع شرقی آن فروریخته است.

یکی از وراثین حمام تمایلی ندارد که از داخل حمام بازدید کنیم، نگران ثبت میراثی حمام است. نگرانی به‌حق عمده مالکان بناهای تاریخی که با ثبت اثر نه تسهیلاتی شاملشان می‌شود و نه اجازه نوسازی و بهسازی بدون نظر اداره کل میراث فرهنگی را دارند.

بر اساس سفرنامه میرزا ابراهیم، رشت در حوالی سال‌های ۱۲۷۶ هجری قمری، ۱۷ باب حمام عمومی داشت. بر اساس نقشه رشت به سال ۱۲۸۷ قمری (۱۲۴۹) خورشیدی رشت آن زمان ۱۸باب حمام داشت. لوئی رابینو، کنسول انگلیس در رشت (در اوایل قرن بیستم)، در کتابش، ۳۵ حمام برای رشت گزارش داده است. با بررسی نقشه «ذوالفقار خان مهندس»- که در دوره ناصرالدین شاه کشیده شده است- می‌توان فهمید در مرکز شهر چند حمام عمومی وجود داشته است. ۲باب حمام ورثه میرزا یحیی در ابتدای خیابان سعدی و شریعتی فعلی نزدیک به دارالحکومه رشت بود. ۲باب حمام دور سبزه میدان رشت به‌نام‌های حمام کیاب، حمام حاجی محمد که این آخری تخریب و فروشگاه تجاری «رز» از آن سربرآورد.

باغ چهارگوشه سبزه میدان -که خود در دوره ناصرالدین شاه ساخته شد- در نقشه دیده می‌شود و در ورودی محله استادسرا در منتهی علیه ضلع غربی سبزه میدان آبگیری بود که در نقشه ذوالفقارخان «اسطلخ» نامگذاری شده است و داخل محله استادسرا نیز ۲حمام عمومی دیگری به‌نام‌های «ورثه نصرالله خان» و «حمام دیوانی» دیده می‌شود.

حمام‌هایی که اکنون با خاک یکسان شده است. از ۷۰باب حمام تاریخی که در رشت پابرجا بود، اکنون تنها چند حمام به‌صورت مخروبه باقی است.

از حمام حاجی که بخشی با بودجه سازمان میراث فرهنگی مرمت شد، بگذریم و حمام آقابزرگ که ورثه راضی به ثبت ملی آن نیستند، شاید بزرگ‌ترین حمام به‌جامانده در مرکز شهر حمام محله کیاب یا همان حمام روشن است که حال و روز خوشی ندارد.

«مهدی میرصالحی» در پاسخ به این سئوال که چرا تاکنون حمام کیاب ثبت ملی نشده است، می‌گوید: اکثر این حمام‌ها ملک شخصی است و مالکان فعلی برای ورود به حمام رضایت ندارند.

کارشناس مسئول ثبت بناهای میراثی گیلان یادآور می‌شود که برای حمام کیاب تاکنون پرونده شناسایی برای ثبت اثر تشکیل نشده است و می‌افزاید: اکثر این حمام‌ها توسط معماران اصفهانی بنا شده است.

در گیلان آشنایی با فن ساخت حمام نبود حتی اگر حمام دچار مشکل می‌شد، برای مرمت نیز باید از معماران اصفهانی کمک می‌گرفتند، به‌همین دلیل اکثر حمام‌های تاریخی در گیلان مالکان غیر گیلانی دارد که سرقفل آن واگذار شده است.

اگر تاکنون حمام تخریب نشده، قطعا وراث برای نوع تغییر کاربری به نظر مشترک نرسیده‌اند. قانونا ملکی با این قدمت برای اخذ پروانه نوسازی، نیازمند استعلام از سازمان میراث فرهنگی است. مگر اینکه همانند برخی از بناهای شاخص تاریخی که شبانه شاهد تخریبشان بودیم، شهرداری مجوز نوسازی هم صادر کند!

شاید این گزارش مقدمه‌ای باشد برای معرفی یک بنای عهد ناصری در بهترین نقطه شهر رشت و ورود سرمایه‌گذاری که بتواند با جلب نظر مالکین، حمام کیاب را احیا و تغییر کاربری دهد.