نهم ربیع الاول؛ آغاز دوره‏ ای حیاتی و مهم در تاریخ شیعه

خبرگزاری شبستان، گروه قرآن و معارف؛ فاطمه کریم اللهی؛ نهم ربیع الاول، نه تنها نخستین روز امامت امام عصر(ع) است، بلکه آغاز دوره‏ای حیاتی و مهم در تاریخ شیعه نیز به شمار می آید. 

در آغازین ایام سر کار آمدن عباسیان که چندان بر امور مسلط نشده بودند آزادی اندکی برای ائمه و شیعیان به وجود آمد. امام صادق(ع) از این آزادی حداکثر بهره برداری را نمود تا جایی که گاه از ایشان با عناوینی نظیر مجدد و موسس شیعه یاد می شود.

به مرور ایام از این آزادی به خصوص برای امامان(ع) کاسته شد. خلفای عباسی اهل بیت(ع) را رقیب خویش در حکومت می دانستند؛ به علاوه آنان یقین داشتند مردی از نسل ایشان روزی حکومت ظالمان و جائران را نابود می نماید و بی تردید خود را مصداق بارز و مسلم ظالم و جائر می-دیدند تمام تلاش خود را برای محدودیت و در موارد امکان، حذف ایشان به کار می بردند. بر همین اساس اسارت طولانی مدت امام هفتم(ع) و یا حتی ولایت عهدی امام رضا(ع) تحلیل می شود. با نگاهی سریع و اجمالی به خوبی می توان می توان سیر نزولی سن شهادت ائمه(ع) و همچنین امامت ایشان را در دوره عباسی مشاهده کرد.

آخرین امامان ما(ع) در شرایطی با فاصله ای نه چندان زیاد از یکدیگر شهید می شدند که تمام عمر خویش را به اجبار در منطقه نظامیان عباسی ساکن بودند. بارها و بارها علاوه بر نظارت های مستمر، به بهانه های مختلف به منزل ایشان هجوم برده می شد و همه چیز و همه کس را تفتیش می کردند. این ماجرا تا آنجا پیش رفته بود که این به اصطلاح خلفا در حالت مستی برای سرگرمی و عیش خویش دستور احضار ائمه(ع) را بر سر سفره ناپاک خویش صادر می کردند و .....این چنین رفتار ناشایست را ما در همان جاهایی می بینیم که خادم، کنیز، پزشک و یا حتی همسر ایشان از اطرافیان و نفوذیان عباسیان بودند. متأسفانه باید اذعان کنیم در تمام این مدت هرگز شیعیان نتوانستند لیاقت خود را برای درک حضور ائمه(ع) در کنار خویش به اثبات برسانند و همواره در نهایت انظلام و ستم پذیری با انواع حکام جور به راحتی کنار آمده و زیستند. این کوتاهی شیعیان، مشکل تمام ائمه(ع) از اولین تا آخرین ایشان بوده است و تنها از یک مسأله نشأت می گرفته و آن نبود و یا کمبود معرفت لازم نسبت به مقام و جایگاه امامت بوده است.

در تاریخ مواردی را می توان یافت که اقداماتی از ناحیه شیعیان انجام شده است.گاه مواردی در منابع تاریخی نقل شده که عده ای خودسرانه جمعیتی را با خود همراه نموده و سرنوشت مرگ یا زندان را برای خویش رقم زده اند. جالب اینجاست که نام بعضی از شیعیان را می توان در منابع تاریخی یافت که به ائمه(ع) اعتراض کرده اند چرا قیام نمی کنید شما که این همه شیعه و پیرو دارید! در بسیاری از این موارد گاه به طور مستقیم و گاه با زبان کنایه و داستان و تمثیل ائمه(ع) به مخاطبان خویش فهمانده اند که شما نه نسبت به شرایط دوره خود اطلاع دارید و نه نسبت به ما معرفت.

جمع شدن ظلم و ستم نامحدود حکومت با قدر ناشناسی شیعیان باعث شد امامان معصوم(ع) یکی پس از دیگری به شهادت برسند. همین امر باعث شد ضرورت و زمینه برای غیبت آخرین امام(ع) فراهم شود. در مشیت الهی بیش از دوازده امام بنا نبود رهبری پس از پیامبر خاتم(ص) را بر عهده گیرند. برای حفظ جان او یا باید این امام در موعد مقرر به دنیا آمده و پس از چند سال ظاهر می شد همان گونه که باور برخی ادیان و مذاهب چنین است و یا اینکه زنده بماند ولی در پرده غیبت.

امام معصوم واسطه خلق و خالق است و تمام نعمت های الهی از طریق حجت خدا به مخلوقاتش در کل گیتی می رسد. اگر تنها لحظه ای و نه بیش از آن عالم از حظ امام و حجت خدا بی بهره باشد زمین و هستی هرآنچه را در درون خود دارد می بلعد و هستی به نیستی مبدل می شود.بر این اساس و با توجه به این مبانی نمی توان دیدگاه ولادت در آخرالزمان را ممکن دانست و قبول کرد. به عبارت دیگر تنها راه ممکن برای باقی ماندن حجت الهی از طریق معمولی غیبت بود. حجت غایب آخرین حجت بود و باید تا آن وقت زنده می ماند که شیعیان در کنار دیگر مردم جهان به این باور برسند که بی حضور او نمی توان حتی از نعمت های دنیا بهره مند شد و لذت برد. طول عمر امام نتیجه این ماجرا بود. طول عمری که تا کنون قریب به 1174 سال را در برگرفته و معلوم نیست این غیبت تا کی ادامه پیدا کند.

ائمه(ع) هم با اطلاعی که از عالم غیب دارند و هم با استناد به بیانات و پیشگویی هایی همه معصومان پیش از خود تا پیامبر(ص) به یقین می دانستند که ماجرای غیبت اتفاق خواهد افتاد و شدت این غیبت از دیدگان و انظار به حدی خواهد بود که حتی پیروانشان اجازه نخواهند داشت نام امام خویش را بر زبان بیاورند و در محافل از او یاد کنند. اگر ایشان شیعیان خود را برای قبول این مسأله مهیا نمی ساختند بسیار طبیعی بود که دیده تنگ دنیایی آنان را به این سمت سوق دهد که "چون نمی بینم پس نیست" و "پیشینیان او بوده اند چون ما ایشان را و یا آنهایی را که آنان را دیده اند دیده ایم". برای پیشگیری از این بحران در باورها دو دسته اقدامات در آخرین سال های حضور امامان(ع) در میان مردم انجام شد: زمینه سازی عملی و نظری برای غیبت.

امامان آخرین(ع) دیدارهای عمومی خود را بسیار محدود نموده و در بسیاری اوقات تنها با وجود واسطه ها (وکلا) و یا از پس پرده با شیعیان خود ارتباط برقرار می کردند(زمینه سازی عملی). در کنار آن نیز روایات متعددی را برای تبیین سابقه، مفهوم، انواع، علل و ابعاد آن بیان می نمودند(زمینه سازی نظری).
همان طور که ماه های ابتدایی پس از شهادت امام یازدهم(ع) به وضوح نشان داد اکتفا کردن به زمینه سازی پاسخگوی نیاز آن مقطع بحرانی نبود. هرچند نهم ربیع الاول یادآور روز شکوه مند آغاز امامت امام عصر(ع) است اما آنان که کمی از حوادث و ماجراهای آن ایام را لا به لای برگه های تاریخ دیده باشند می دانند که شیعیان با یکی از بحرانی ترین مقاطع خود مواجه شد. شیعیان اثنی عشری که دیگر پس از امام رضا(ع) تشعب و فرقه جدید را تجربه نکرده بودند به ناگاه به پانزده و یا به نقل برخی بیست دسته منشعب شدند.

آنان که به روایات معصومان سیزده گانه(ع) باور واقعی داشتند می دانستند که پس از شهادت امام یازدهم(ع) فرزند او با چه نام و نشانی به امامت می رسد ولی تعداد اینان بسیار بسیار اندک بود و برای جمع بسیاری از آنان تنها در آن زمان به وجود امام آخرین باور می آوردند که یا خود نظاره گر سیمای دلربایش می شدند و یا کسانی که صحبتشان برای آنها حجت بود می شنیدند این فرزند معصوم را که امامشان گشته است دیده اند و یا حداقل کرامتی را ببیند یا بشنوند که این آرامش و باور قلبی را در جان هایشان به وجود آورد. از اینرو اقدامات قابل توجهی را امام عسکری(ع) در زمان حیات خویش و نیز امام عصر ارواحنا فداه از اولین ساعات امامت انجام دادند.

امام عسکری(ع) در اولین گام حکیمه خاتون(س) را که از بانوان بافضیلت و منزلت خاندان اهل بیت(ع) بود در شب میلاد به منزل دعوت کردند تا شاهد تولد باشد و برای تمام شنودگان محرم دوره خود و خوانندگان و شنوندگان دیگر عصور گزارش دهنده وقوع این حادثه مهم و مبارک. سپس خبر تولد فرزند خویش را به بعضی شیعیان دادند. این باخبر ساختن گاه از طریق نامه نگاری بود و گاه از این طریق که مبلغی پول به دست شایستگان شیعه رسانده می شد که با این مبلغ برای پسر نورسم عقیقه کنید و موضوع را به اطلاع خودی ها برسانید.

ماه های بعد که امام عصر(ع) بر زمین قدم می گذاشت فرصت مناسبی بود تا چهره ایشان به شیعیان نمایانده شود. بعضی او را در کنار پدر بزرگوارش می دیدند و بعضی در نهایت ناباوری پاسخ سوالات مشکل و شبهات پیچیده را به جای امام عسکری(ع) از فرزند سه- چهارساله شان می-گرفتند. بعضی نیز شاهد خبر دادن او از غیب می شدند. تمام این موارد تنها برای خواص شیعیان اتفاق افتاد و لازم بود که اعلامی عمومی و همگانی هم در این باره اتفاق بیفتد.

شهادت امام عسکری(ع)

روز جمعه، هشتم ربیع الاول سال 260 هـ.ق، امام حسن عسکری(ع) پس از اینکه نماز صبح را خواندند، بر اثر زهری که 8 روز قبل معتمد به ایشان خورانده بود، به شهادت رسید. این حادثه در شرایطی روی داد که امام یازدهم افزون بر اینکه مانند پدران خود زمینه را برای غیبت آماده کرده بود، شب پیش از شهادت شان، دور از چشم مأموران خلیفه، نامه های بسیاری به شهرهای شیعه نشین فرستادند.

خبر شهادت امام در سراسر شهر سامرا پیچید و مردم به احترام ایشان عزاداری کردند. به گفته مورخان، در روز شهادت امام، سامرا به صحرای قیامت تبدیل شده بود.

نماز امام مهدی(عج) بر پیکر پدر

حکومت عباسی از مدت ها پیش براساس سخن رسول الله(ص) و امامان معصوم(ع) مبنی بر اینکه "مهدی فرزند حسن بن علی الهادی است"، امام یازدهم را زیر نظر داشت و مراقب بود تا فرزندی از ایشان نماند، ولی امام یازدهم با پنهان نگه داشتن خبر ولادت فرزندش این نقشه را باطل کرده بود.

"عثمان بن سعید عمری" به نمایندگی از حجت بن الحسن(ع) متصدی غسل و کفن و دفن حضرت شد و براساس گفته شیخ صدوق، خود امام زمان(ع) با کنار زدن عمویش "جعفر" که قصد نمازگزاردن داشت، بر بدن پدر بزرگوارش نماز خواند.

نهم ربیع الاول سال 260 هجری اولین حضور امام عصر(ع) در میان تمام مردم و در برابر دیدگان هر محرم و نامحرمی بود.
جعفر، عموی آن حضرت، می خواست از پنهانی برادرزاده نهایت استفاده ببرد. گمان او بر این بود که این امام غایب نمی تواند خود را برای نامحرمان و دشمنان عیان کند. نماز دفن برادر بهترین فرصت برای بهره برداری بود. همه شیعیان جمع بودند. دشمنان و فرستادگان حکومت نیز آمده بودند. برخی هم برای تماشا در کنار بقیه قرار گرفته بودند.همگی که می دانستند باور شیعه بر این است بر پیکر هر امام معصوم تنها امام معصوم پس از او می توان نماز بخواند، می خواستند بدانند این امام تازه کیست؟ بسیاری از دوستان و دشمنان شنیده بودند که امام دوازدهم فرزند امام یازدهم است اما تا آخرین لحظات عمر حسن بن علی(ع) خبر رسمی و موثقی درباره تولد این امام تازه به گوششان نخورده بود. برخی از سر کنجکاوی، بعضی برای عرض ارادت و عده ای هم برای ترور آمده بودند.

وقتی جعفر قدم پیش نهاد تا نماز دفن را بی اغازد همه را بهت گرفت؛ زیرا هم او برادر امام قبل بود نه فرزند او و هم اساسا از جنسی بود که هیچ تناسبی با جایگاه امامت نداشت. می خواره عیاش و بی نماز را چه به امامت؟ ناگهان مردم در بهتشان مبحوت شدند و بر جای چون مجسمه ای ایستادند. کودک خردسالی از پشت پرده درآمد و آرام آرام تا جلوی جمعیت پیش رفت و عمو را کنار زد. بر جای او ایستاد و بر او بانگ زد که «ای عمو برای نماز بر پیکر پدر تنها منم که شایسته ام!» هر چند حاضران برای اولین بار بود که او را می دیدند ولی یکدل و همراه در کنار هم بی اختیار به او اقتدا کرده و بر امام پیشین(ع) نماز گذاردند. و این گونه بود که حجت بر همگان تمام شد و جمعیت یکپارچه امام عصر خویش را مشاهده نمود.

حکومتی ها در آن لحظه در خود این اختیار را نمی دیدند که گمشده خود را دستگیر کنند. بعدها هم هرچه گشتند یا او را نیافتند یا بازهم ناتوانی خویش را در دستگیری او تجربه کردند.
صدوق ها و کلینی ها و دیگر علمای بنام و کوشای شیعه در روزها، ماه ها و سال های بعد آنقدر گفتند و نوشتند و تلاش کردند که تا پیش از پایان دوران غیبت صغری، بازهم شیعیان اثنی عشری یکپارچه و یکدل شدند و فرقه های پوچ جانبی به همان هیچ آبادی رفتند که از آن آمده بودند.

آغاز دوران امامت امام مهدی(عج)

پس از شهادت امام کم کم خبر فرزندی به نام "م ح م د" که همان مهدی موعود است پخش شد. عباسیان که بر مبنای حدیث نبوی منتظر چنین فرزندی بودند به دنبال پیدا کردن و به شهادت رساندن حضرت بودند؛ اما تلاش چندباره خلیفه عباسی برای یافتن امام مهدی(ع) به نتیجه نرسید.

نایبان خاص

عثمان بن سعید، نائب اول امام بود و با آغاز غیبت ولی عصر(ع) توقیعات حضرت را به شیعیان می رساند. از همین زمان بود که شیعیان برای نخستین بار طعم غیبت را چشیدند. آغاز غیبت صغرا مصادف با آغاز امامت حضرت مهدی(ع) بود تا مردم آرام آرام با مفهوم تلخ و دردناک غیبت آشنا شده، بتوانند تا آن زمان که به اشتباه خود پی می‌برند و به وظایف خود در برابر امامان آگاه می‌شوند، همچنان دیندار بمانند.

در دوران غیبت صغرا 4 نایب خاص، امر وساطت میان امام(ع) و شیعیان را به عهده داشته و چنان‌که خواهیم دید، همه آنها معروف و سرشناس بوده‌اند. آنان احکام دین را از وجود اقدس امام زمان(ع) گرفته و در اختیار شیعیان می‌گذاشتند. سؤالات [کتبی و شفاهی] ایشان را به حضور امام زمان(ع) برده و سپس پاسخ را به شیعیان می‌رسانیدند و همچنین، وجوه شرعی شیعیان را با وکالتی، که از امام داشتند، می‌گرفتند و یا به حضرت تحویل می‌دادند یا با اجازه ایشان به شکل شرعی مصرف می‌کردند.

این نایبان چهارگانه، جمعی بودند که امام حسن عسکری(ع) در زمان حیات خود عدالتشان را تأیید فرمود و همه را به عنوان امین امام زمان(ع) معرفی کرد و بعد از خود، ناظر املاک و متصدی کارهای خویش گردانید، و آنها را با نام و نسب به مردم معرفی نمود. این افراد ـ به اعتراف معاصران شیعه و سنی خود ـ همگی دارای "حسن سابقه"، "وثاقت"، "فهم و بصیرت" و "درایت" بودند و در میان مردم به "راستگویی"، "امانتداری" و "عظمت" شهرت داشتند.

حجت الاسلام «محمدرضا نصوری»، معاون فرهنگ، آموزش و پژوهش بنیاد مهدی موعود(عج) در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری شبستان گفت: نهم ربیع الاول روز تجدید عهد و بیعت است همانطور که در عید غدیر به دیدار سادات می رویم و به این ترتیب تجدید عهد و پیمان با امیرمومنان علی(ع) داریم، در این روز هم میثاقی دوباره با ولی زمان داشته باشیم. نهم ربیع آغاز امامت امام عصر(ع) و در امتداد غدیر است و خود غدیر دیگری است.

 
حجت الاسلام نصوری با تاکید بر اینکه باید در روز عید نهم ربیع یک پالایش درونی داشته باشیم تا ببینیم که آیا تا به حال معرفت ما نسبت به امام زمان(ع) در راستای خشنودی حضرت بوده یا نه؟ و آیا محبت ما به امام در راه درستی است یا نه گفت: امام صادق(ع) در روایتی می فرمایند: همانا عهد نزد خدا پذیرش ولایت امیرمومنان است و امامان بعد از او.

معاون تبلیغ و ارتباطات مرکز تخصصی مهدویت حوزه علمیه قم با اشاره به روایتی از امام باقر(ع) در کتاب وسایل الشیعه، جلد 18 اظهارداشت: امام باقر(ع) می فرمایند: مردم نسبت به امام سه تکلیف دارند معرفت به امام، تسلیم در برابر امام و واگذاری امور به امام در مواردی که اختلاف دارند.
وی تصریح کرد: لازم است که در دوران غیبت تمرین تسلیم در برابر امام را داشته باشیم و ببینیم که به باور تسلیم رسیده ایم. در دوران آخرالزمان با وجود اختلافات باید به سراغ کسی برویم که حجت خداست پس نهم ربیع الاول بهانه ای است تا عهد و بیعتی دوباره با حجت حی و حاضر خدای متعال در روی زمین ببندیم.

وی با بیان اینکه ما منتظران وظیفه داریم که نسبت به امام محبت داشته باشیم، اظهارداشت: امام صادق(ع) در روایتی می فرمایند: به خدا قسم من نسبت به شما از خود شما مهربان ترم، بر این اساس باید در این روز از دریچه محبت امام به شیعیان، به امام محبت خود را نشان دهیم.

حجت الاسلام نصوری فعالیت و حرکت در دوران غیبت را یکی دیگر از وظایف شیعیان دانست و بیان داشت: همه باید در حوزه مهدویت به تعبیر مقام معظم رهبری به گونه ای فعالیت کنیم که نگاه به جلو نداشته باشیم و مغرور نشویم و به عقب که نگاه می کنیم، بگوییم الحمدلله تا انشاالله زمینه ظهور فراهم شود.

حجت الاسلام «محمدصادق کفیل»، پژوهشگر مهدوی در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری شبستان نهم ربیع الاول سالروز آغاز امامت امام عصر(ع) را روز میثاق و عهد دانست و گفت: ما باید در این روز عهدی دوباره با حضرت ولی عصر(ع) ببندیم و برای وفای به عهد خود برنامه ریزی کنیم.
وی با بیان اینکه مشکل ما این است که در عهد خود وفادار نیستیم، خاطرنشان کرد: زمان عهد خیلی مهم نیست مهم این است که در عهد بمانیم، حر ابن ریاحی یا زهیر بن قین در واقعه عاشورا دیر عهد بستند ولی بر عهد خود ماندند، اینکه ما در عهدی که با امام زمان(ع) می بندیم، بمانیم مهم است.

حجت الاسلام کفیل بااشاره به اینکه جلوه عهد بستن ما در دعای عهد است، اظهارداشت: در دعای عهد می گوییم "اَللّـهُمَّ اجْعَلْنی مِنْ اَنْصارِهِ وَ اَعْوانِهِ وَ الذّابّینَ عَنْهُ وَ الْمُسارِعینَ اِلَیْهِ فی قَضاءِ حَوائِجِهِ وَ الْمُمْتَثِلینَ لاَِوامِرِهِ وَ الُْمحامینَ عَنْهُ ، وَ السّابِقینَ اِلى اِرادَتِهِ وَ الْمُسْتَشْهَدینَ بَیْنَ یَدَیْهِ خدایا قرار ده مرا از یاران و کمک کارانش و دفاع کنندگان از او و شتابندگان بسوى او در برآوردن خواسته هایش و انجام دستورات و اوامرش و مدافعین از آن حضرت و پیشى گیرندگان بسوى خواسته اش و شهادت یافتگان پیش رویش."

این پژوهشگر مهدوی بااشاره به معنی وفای به عهد، تصریح کرد: معنی وفای به عهد این است که انسان با تمام وجود قدم بردارد، عهد با امام زمان(ع) یعنی اینکه من خود را بدهکار امام بدانم، نه طلبکار و گامم گام حضرت باشد.
وی با بیان اینکه 8 گام عهد در دعای عهد مطرح شده است، اظهارداشت: باید گام های ما در وفاداری و تجدید عهد محورهای دعای عهد باشد. انصاره، اعوانه، ذابین، مسارعین، ممتثلین، محامین، سابقین و مستشهدین گام هایی هستند که باید به شهادت برسند.
حجت الاسلام کفیل ادامه داد: عهد با امام یعنی یاری، عهد با امام زمان(ع) یعنی دفاع از امام، عهد با امام زمان(ع) یعنی حمایت از امام، عهد با امام زمان(ع) یعنی سبقت گرفتن به اراده حضرت، عهد با امام زمان(ع) یعنی اطاعت از حضرت و هرچه کیفیت اطاعت بیشتر باشد، به مقام شهادت می رسیم.

این پژوهشگر مهدوی با بیان اینکه کسی که اول صبح با خواندن دعای عهد این عهد را می بندد، در 9 ربیع الاول این عهد را محکم می کند، گفت: اهمیت تجدید عهد در روز نهم ربیع الاول این است که با امام حی و حاضرمان بیعت می کنیم و این گام را می خواهیم در وجود خود زنده کنیم، دیندار شویم، دغدغه دین پیدا کنیم و مثل امام برای ظهور دعا کنیم. مطمئنا کسی که سنخیت با حضرت ایجاد کند، رضایت امام زمان(ع) را نیز در پی دارد.