مرکزی که گوی سبقت را از همه نهادهای مدرن و وارداتی ربود

 خبرگزاری شبستان: مساجد همواره در روند شکل‏گیرى و پیروزى انقلاب اسلامى یکى از عمده‏ترین محل‏هاى تجمع و اعتراض مردم و شکل‏گیرى تظاهرات علیه رژیم بودند و تجمع جمعیتی که عامل مهمى در شکل‏گیرى توده‏هاست و نقش بسزایى در شکل‏گیرى تظاهرات و اعتراضات مردمى علیه رژیم شاه داشت از مساجد ریشه مى‏گرفت.

جعفر ساسان، پژوهشگر سیاسی و فعال امور مساجد با تاکید بر این که پیش زمینه هر انقلابى بسیج سیاسى توده‏هاست مساجد را زیربناى شکل‏گیرى تمدن اسلامى دانست و در گفت و گو با خبرنگار شبستان گفت: در جریان شکل‏گیرى و پیروزى انقلاب اسلامى، مساجد هرچند که به عنوان یک نهاد سنتى در جامعه قلمداد مى‏شدند و داراى قدمتى 1400 ساله هستند اما با ارائه کارکردهایى متناسب با نیاز روز جامعه توانستند گوى سبقت را از نهادهاى مدرن و وارداتى بربایند و به عنوان ستون فقرات و سازمان انقلاب به ایفاى نقش بپردازند.

وی سپس این کارکردها را در سه حوزه رسانه‏اى ـ ارتباطى، حمایتى ـ پشتیبانى و فرهنگى هویتى تقسیم بندی کرد و گفت: کارکردهای هماهنگ با نیاز جامعه در مساجد باعث شد که فرهنگ و ایدئولوژى انقلابى شیعه به گفتمان غالب و رایج در جامعه بدل شود و انقلابى اسلامى در ایران شکل بگیرد. انقلابى که هرچند در عصرى مدرن و در زمانه به حاشیه رفتن دین از سیاست و اجتماع شکل گرفت اما از تمامى نهادها و نهادهاى مذهبى بهره جست و شگفتى صاحبنظران و تحلیل‏گران مسائل سیاسى را برانگیخت.

بهره گیری از ارتباطات چهره به چهره
این پژوهشگر سیاسی سپس به بررسى کارکرد رسانه ای و ارتباطی مسجد پرداخت و اظهار کرد: یکى از دلایل موفقیت مسجد در کارکرد رسانه‏اى خود بهره‏گیرى از ارتباطات چهره به چهره بود که با توجه به فرهنگ شفاهى جامعه ایران، این امر بسیار تأثیرگذار بود.

وی دلیل دیگر موفقیت رسانه ای مسجد را مسئله مشروعیت رسانه‏ها و پذیرش آن ها توسط مردم دانست و گفت: رسانه‏هاى نوین از ابتدا با طراحى بیگانگان وارد ایران شده بودند و در ادامه نیز مروج فرهنگ بیگانه بودند به همین جهت از مشروعیت چندانى در جامعه برخوردار نبودند. اما مسجد با قدمتى 1400 ساله که حامل پیام اسلامى و مروج اعتقادات جامعه بود از مشروعیت بالایى در جامعه ایران برخوردار بود.

ساسان این واقعه مهم را نشان دهنده پابرجایی اهمیت رسانه‏هاى سنتى گفتارى و مکتوب در مقابله و رویارویى با رسانه‏هاى جدید در کشورهاى اسلامى به ویژه در ایران دانست و در ادامه اظهار کرد: مسجد به عنوان پایگاه و منبع ارتباطات انقلابى، علاوه بر رسانه‏هاى نسل اول یا رسانه‏هاى شفاهى و چهره به چهره از طریق موعظه و خطابه، رسانه‏هاى نسل دوم و سوم مانند کتاب، جزوه، اعلامیه و کاست‏هاى حاوى پیام‏هاى رهبر انقلاب را نیز در اختیار داشت و از ترکیب رسانه‏هاى گوناگون توانست ارتباط میان رهبرى و توده‏ها را برقرار کند.

وی یکى دیگر از عوامل موفقیت مسجد به عنوان پایگاه ارتباطى را مصونیت آن در برابر حملات رژیم برشمرد و گفت: در حالى‏که رژیم شاه با نهادها و سازمان‏هاى مدرن به شدت برخورد مى‏کرد و اجازه اظهار وجود به آنها نمى‏داد، اما مسجد به دلیل قداست و حمایت مردمى از تعرض مصون بود و مبارزان مذهبى مى‏توانست در پوشش مذهب، فعالیت‏هاى انقلابى را نیز پیگیرى کنند و در نهایت گستردگى شبکه مساجد در سراسر کشور از بزرگترین شهرها تا روستاها، این امکان را به وجود آورده بود که پیام‏ها و ارتباطات انقلابى به راحتى در سراسر کشور پخش شود و همه مردم در ارتباط با مواضع انقلابى و پیام‏هاى رهبرى انقلاب قرار گیرند.

ساسان به کارکرد حمایتى پشتیبانى مسجد اشاره کرد و گفت: از جمله شرط‏هاى موفقیت یک گروه مخالف در منازعه با حکومت مستقر آن است که به لحاظ مادى و اقتصادى به نظام حاکم وابستگى نداشته و مستقل باشد. با توجه به این که ایدئولوژى انقلابى اسلامى متکى به دین اسلام بود، نهاد مذهب در ایران استقلال خود را حفظ کرده بود و اتحاد مسجد بازار مهم‏ترین عامل این استقلال بود.

وی ادامه داد: بازار در جوامع اسلامى خصوصا در کشورهاى شیعه، ارتباط نزدیکى با محافل دینى از قبیل حوزه‏هاى علمیه، مساجد و هیئت‏هاى مذهبى داشته است و این اتحاد باعث شد که در انقلاب اسلامى، بازاریان و بازار به عنوان یک نهاد سنتى، نقش بسزایى چه از لحاظ مالى و اقتصادى و چه از لحاظ سیاسى ایفا کنند.

وی یکى دیگر از کارکردهاى سازمان در جریان بسیج سیاسى و سازماندهى توده‏هاى انقلابى را ایجاد فرهنگ و هویت مشترک و بسیج تابع عقیدتى و ارزشى عنوان کرد و گفت: بهره‏گیرى روحانیت از مساجد باعث شد که در جریان انقلاب اسلامى، مساجد به عنوان پایگاه و تشکیلات مبارزه همانند صدر اسلامى احیا شود و به نقش آفرینى جدى بپردازند که در این بین نقش امام خمینى قدس‏سره به عنوان احیاگر مساجد در عصر حاضر بسیار تأثیرگذار بود و در تمام مراحل مبارزه همه اقشار جامعه را به بهره‏گیرى از مسجد و احیاى مجدد آن دعوت مى‏کرد. این امر باعث شد که گرایش مردم به مساجد بیشتر شود و طرح مسائل سیاسى توسط روحانیون و وعاظ، مساجد را از جنبه عبادى صرف خارج ساخت و همه کارکردهاى مسجد را فعال کرد.

حضور متفکران مذهبی و دانشگاهی در کنار روحانیون
وی همچنین به حضور روشنفکران مذهبى غیر روحانى در مساجد در کنار روحانیون اشاره کرد و گفت: در حالى‏که درگذشته منبر و خطابه و وعظ مختص روحانیون بود، اما در این دوران با دعوت روحانیت روشن بین و آگاه، پاى متفکران مذهبى و دانشگاهى به مساجد باز شد و باعث شد تحول جدى در عرصه اندیشه دینى به وجود آید و باعث شود اتحاد نیروهاى مذهبى بیشتر شود و چهره جدیدى از اسلام معرفى شده و غبار تحجر از چهره دین زدوده شود.

وی سپس با تبیین جامعه‏پذیرى سیاسى به عنوان روندى که یک جامعه طی آن فرهنگ سیاسى خود را دائمى مى‏کند و یا روندى که به وسیله آن فرهنگ سیاسى شکل مى‏گیرد، باقى مى‏ماند و تغییر مى‏کند، اظهار کرد: تقابل فرهنگ سیاسى شیعه که از طریق مساجد و نهادهاى مذهبى مانند حسینیه‏ها و تکایا تبلیغ مى‏شد با فرهنگ سیاسى رژیم پهلوى، باعث تحول شگرفى در فرهنگ سیاسى ایرانیان شد و مشروعیت رژیم را زیر سؤال برد و این امر موجب شد که رژیم با بحران مشروعیت مواجه شد و زمینه انقلاب فراهم شود.

وی با تاکید بر حضور همه اقشار جامعه از همه اصناف و گروه ها در مساجد خاطر نشان کرد: مسجد خانه خداست و به هیچ گروه و طبقه و حزب خاصى بستگى ندارد. در آن همیشه به روى مردم باز است و این ویژگى منحصربه فرد باعث شده که مسجد در مقایسه با نهادهاى سیاسى ـ اجتماعى مدرن از جمله احزاب، تشکل‏هاى سیاسى، اتحادیه‏هاى صنفى و... از جذابیت بیشترى برخوردار شده و به عبارتى سهل‏الوصول‏تر از سایر نهادها باشد.

پیشینه: جعفر ساسان پژوهشگر سیاسی و فارغ التحصیل کارشناسی ارشد رشته علوم سیاسی از دانشگاه علوم و تحقیقات تهران است. مقاله «مسجد و بسیج سیاسی در انقلاب اسلامی» از وی به عنوان مقاله برتر در سمینار هفته جهانی مساجد انتخاب شده است.
پایان پیام/