وجود فقیهی چون شیخ مفید اعتبار شیعه را بالا برد / اوضاع شیعیان در عصر شیخ مفید

به گزارش خبرگزاری شبستان، ابوعبدالله محمد ابن نعمان حارثی عکبری معروف به شیخ مفید یازدهم ذى القعده 336 هجرى در حوالى بغداد متولد شد. وی نزد استادانی همچون حسن بن حمزه طبری ابوغالب رازی و ابوبکر جعابی درس آموخت و خود از شاگردان شیخ صدوق بود.(1)

وی در رشته‎هاى مختلف تلاش فراوان به خرج داد و نزدیک به 200 اثر که مى‎توان گفت دائرة‎المعارفى از تشیع را در خود دارند، تالیف کرد. نجاشی که یکی از شاگردان بزرگ مکتب اوست 171 جلد کتاب از تالیفات شیخ را ذکر کرده است و به طور کلی آثار وی را در 3 دسته فقه، علوم قرآنی و علم کلام و عقاید طبقه‎بندی کرده است.(2)

از این میان، 20 اثر مربوط به امامت و فلسفه سیاسى امامت در شیعه و مقوله غیبت امام دوازدهم است. شیخ مفید با اقتدار و احترام فراوان زندگى کرد و در سوم رمضان 413 هجرى در بغداد در گذشت و با شرکت 80 هزار نفر تشییع شد و در حرم امام جواد(ع) دفن شد.(3)

امام زمان(عج) در توقیعی در رثای این عالم فرزانه ابیاتی سرودند: لاصوت الناعی بفقدک انه ... ای کاش خبردهنده مرگ، خبر فقدان تو را نیاورد که مردن تو روزی است که برای آل محمد مصیبت بزرگی است. اگر چه تو در میان خاک قبر پنهان شدی. علو و دانش خداپرستی در تو اقامت گزیده است. قائم المهدی خوشحال می‎شد هرگاه تو از انواع علوم تدریس می‎کردی.(4)

شیخ مفید از کسانى بود که با امام زمان(عج) در ارتباط بود و حدود 30 نامه براى او نوشته و او را در نامه‎هایش برادر خود خطاب کرده است. نامه‎ای از طرف امام زمان(ع) برای شیخ فرستاده شد. امام در آن نامه شیخ را اینگونه خطاب فرمودند:

این نامه‎ای است به برادر راستگو و درستکار و دوست مخلص ما کسی که در یاری ما کوتاهی نکرده و وفا را رعایت کرده است.(5)

اوضاع شیعیان پیش از شیخ مفید
از زمان درگذشت پیغمبراکرم (ص) تا حدود سال 300 هجری، شیعیان وضع ناگوار و موقعیت تأثرآوری داشتند، زیرا شیعه از روز نخست در اقلیت بوده است. در دولت بنی امیه و بنی عباس نیز سعی می شد که از نفوذ امامان جلوگیری به عمل آید و رابطه آنها با شیعیان قطع شود. به همین جهت در سراسر ممالک اسلامی از آفریقا و اسپانیای آن روز گرفته تا مصر و روم شرقی و سرحد چین که همه در زیر نگین خلفای اموی و عباسی قرار داشت، شیعه در محدودیت به سر می برد و تقریباً از هرگونه آزادی عمل و عقیده و ابراز وجود ممنوع بود!
 

وضع شیعیان در عصر شیخ مفید
از اواسط قرن چهارم هجری شیعیان به میزان قابل ملاحظه ای در کشورهای خاورمیانه از آن محدودیت ها و آزادی کشی ها برکنار ماندند، زیرا از یک طرف خلفای فاطمی که شیعه اسماعیلی بودند در مصر دولت نیرومندی تشکیل داده و از ابهت و جلال دربار بغداد کاستند و از طرفی سیف الدوله حمدانی و امرای آن خاندان در شام حکومت می کردند و شیعه بودند و از جانب دیگر در مشرق و جنوب شرقی و شمال ایران نیز غوریان و صفاریان و طاهریان و کمی قبل از آنها حکمرانان علوی مازندران، پرچم استقلال برافراشته و بر ضد خلفای عباسی قیام کردند و از همه مهمتر ظهور دولت مقتدر آل بویه بود که از شیعیان با اخلاص به شمار می آمدند. عضدالدوله دیلمی که از سلاطین مقتدر این دودمان است دامنه اقتدارش از سواحل دریای عمان تا شام و مصر گسترش یافته و در احترام و حمایت شیعیان کوشا و در واقع خلافت بنی عباس در دست او بازیچه ای بیش نبود.
این علل و عوامل دست به هم داد و موجب گردید که شیعیان از گوشه و کنار سر برآورند و با همتی شایان توجه به تشکیل جمعیت ها و تأسیس حوزه های علمی و نشر معارف و حقایق اهل بیت عصمت و طهارت(ع) دست یازند. مسافرت های ثقة الاسلام کلینی و شیخ صدوق دو پیشوای بزرگ شیعه به بغداد و اقامت آنها در آن شهر که مرکز خلافت و علمای عام بود و اهمیتی که میان آنان کسب کردند، همه از آزادی نسبی و موقعیت آن عصر حکایت می کند.
در عصر شیخ مفید که خود عرب بود شیعیان از آزادی و احترام بیشتری برخوردار گردیدند. وجود فقیه عالی مقامی چون شیخ مفید در میان آنان اعتبار آنها را بالا برد و بیش از پیش نزد دوست و دشمن بر احترام آنان افزود. شیخ مفید شیعیان را از پراکندگی نجات داد و اوضاع اسفبار آنها را سامان بخشید تا آنجا که به اوج عزت رسیدند.
شیخ مفید در محله «کرخ» بغداد که مرکز شیعیان بود می زیست و مسجد معروف «براثا» در آن محله که تاکنون هم باقی است و زیارتگاه شیعیان است، محل تدریس شیخ مفید بود.

مناظرات شیخ مفید با علمای بزرگ عامه
شهر بغداد که از مراکز مهم علمی عصر به شمار می رفت، در آن زمان مملو از فقها و متکلمان مذاهب مختلف بود. پیروان مذاهب اهل تسنن که از نظر علم کلام آنها را معتزلی و اشعری می گفتند، در مجامع عمومی و گاهی در حضور خلیفه مجلس ها گرفته و هر کس برای اثبات مرام خود حجت ها می آورد و دلیل ها اقامه می کرد. علمای شیعه که تا آن روز به آن محافل راه نداشتند، با طلوع شیخ مفید در بغداد نه تنها در مجامع آنها شرکت می نمودند، بلکه شیخ مفید و ابن معلم یگانه عالم مبرز و سخنوری بود که با نیروی علم و بیان و منطق محکم خود در تمام موارد بر همگان غلبه می یافت.
از خطیب بغدادی که هم عصر شیخ مفید بوده است نقل شده که گفته است: «او اگر می خواست می توانست ثابت کند که ستون چوبی از طلاست!» علی بن عیسی رمانی و قاضی ابوبکر باقلانی قاضی القضاة بغداد، فاضل کتبی و ابوعمرو شطوی و ابوحامد اسفرائنی شافعی قاضی عبدالجبار معتزلی و غیرهم از دانشمندان بزرگی بودند که اغلب اوقات مفید با آنها در بحث امامت و اصول عقائد به گفتگو می پرداخت و آنها را ملزم و محکوم می ساخت.
داستان مناظرات آنها بسیار شیرین و خواندنی است. سیدمرتضی که بزرگترین شاگرد شیخ مفید است آنها را در کتابی جمع نموده که از جمله یک داستان آن را برای نمونه می آوریم:
در کتاب «مجموعه ورام» می نویسد: «مفید در اصل از «عکبرا» است، در ایام کودکی همراه پدرش به بغداد آمد و نزد ابوعبدالله معروف به «جعل» به تحصیل پرداخت. سپس به مجلس «ابویاسر» که در دروازه خراسان تدریس می کرد حضور یافت، چون ابو یاسر از عهده بحث و پرسش های او درمانده شده او را به «علی بن عیسی رمانی» که از بزرگان علمای کلام بود ارجاع داد و گفت چرا به نزد او نمی روی تا از او استفاده کنی؟ مفید گفت او را نمی شناسم و کسی ندارم مرا به او معرفی کند. ابویاسر یکی از شاگردان خود را همراه او کرد و نزد رمانی فرستاد چون مجلس رمانی از فضلا و دانشمندان پر بود، مفید در صف آخر نشست و بتدریج که مجلس خلوت شد نزدیکتر رفت. در آن اثناء مردی از اهل بصره آمد و از رمانی پرسید چه می فرمائید: درباره حدیث غدیر (که به عقیده شیعه پیغمبر اکرم(ص) امیرمؤمنان(ع) را جانشین بلافصل خود گردانید» و داستان غار (که به اعتقاد اهل سنت دلیل برخلافت ابوبکر است)؟ رمانی گفت: داستان غار درایت ( یعنی امری مسلم و معقول) است و حدیث غدیر روایت و منقول می باشد، و آنچه از درایت و امر مسلم استفاده می شود از روایت مستفاد نمی گردد. مرد بصری سکوت کرد و برخاست و از مجلس بیرون رفت.
در این موقع مفید خود را به رمانی نزدیک گردانید و گفت: سؤال دارم. رمانی گفت: بگو! شیخ مفید گفت: چه می فرمائید درباره کسی که بر امام عادل خروج کند و با وی جنگ نماید؟ رمانی گفت: او کافر است، بعد گفت: نه فاسق است. شیخ مفید پرسید: راجع به امامت امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب (ع) چه می گوئید؟ رمانی گفت: او امام است. مفید گفت: درباره طلحه و زبیر( دو آتش افروز جنگ جمل بر ضد امیرالمؤمنین(ع) بودند) چه می فرمائید؟ رمانی گفت: آنها از این عمل توبه کردند. شیخ مفید گفت: جناب استاد! داستان جنگ جمل درایت و امر مسلمی است و توبه کردن طلحه و زبیر روایت می باشد!! رمانی که متوجه موضوع شد، گفت: مگر موقعی که آن مرد بصری از من سئوال کرد تو حاضر بودی؟ شیخ مفید گفت: آری: رمانی گفت: این سخن به جای آنچه من گفتم! اشکال تو وارد است!! آنگاه پرسید: تو کیستی و نزد کدام یک از علمای این شهر درس می خوانی؟ مفید گفت: نزد شیخ ابوعبدالله جعل. رمانی گفت: بنشین تا من مراجعت کنم. سپس برخاست و به درون خانه رفت و پس از لحظه ای برگشت و نامه ای سربسته به وی داد گفت: این را به استاد خود بده. مفید نامه را آورد و به استادش تسلیم کرد. استاد نامه را گشود و شروع به قرائت آن کرد و طی مطالعه آن به خنده افتاد. پس از قرائت نامه گفت: رمانی ماجرائی را که میان تو و او در مجلس وی روی داده نوشته و سفارش تو را نموده و تو را ملقب به «مفید» کرده است.
 

تبعیدها و گرفتاری های شیخ مفید
به طور خلاصه مناظرات شیخ مفید و آزادی نسبی که شیعه در زمان آل بویه یافتند، چندان هم پایدار نماند. زیرا بعد از عضدالدوله - حتی در زمان خود وی - به واسطه درگیری های شیعه و سنی چند بار شیخ مفید دستگیر و تبعید شد. ازجمله به گفته ابن اثیر در سال 393 ه. که بهاء الدوله دیلمی پسر عضدالدوله، الطائع لله خلیفه عباسی را از خلافت خلع کرد، بغداد سر به شورش برداشت. بهاء الدوله نیز سرلشکر خود را به بغداد فرستاد و او سنی و شیعه را از اظهار مذهب خود منع کرد و شیخ مفید را تبعید نمود.
و باز ابن اثیر می نویسد: در سال 409 ه. سلطان الدوله پسر بهاء الدوله، ابن سهلان را به حکومت بغداد منصوب داشت و چون او وارد بغداد شد، ابوعبدالله بن نعمان فقیه شیعه را تبعید کرد.
این تبعیدها و دستگیری ها گاهی عمدی بود که از ناحیه سلطان یا حکمران او انجام می گرفت و زمانی به خاطر فرو نشاندن نزاع بین دو فرقه و جلوگیری از هجوم اکثریت سنی بر ضد اقلیت شیعه در محله «کرخ» بغداد - محل اقامت شیخ مفید - روی می داده است.

پی‎نوشت‎ها:

1- امام زمان و شیخ مفید، سید جعفر رفیعی، ص10 .

2- فقهای نامدار شیعه، عقیقی بخشایشی، ص64-70 .

3- نامداران راحل، ص31-36 .

4- ریاض العلما، ج5، ص177 .

5- احتجاج، ج2، ص603 .