آخرین پاییز قرن در باغ تاریخی چمارسرای رشت

خبرگزاری شبستان_ رشت، مهری شیرمحمدی؛ «باد» سفره پاییزی اش را در باغ «سالار مشکات» می تکاند و بارانی از برگ های ریز درختان آزاد و نارون بر زمین می بارید. «باغ»، آخرین فرش پاییزی خود را هم گستراند. فرشی از برگ های زرد، سرخ و قهوه ای از درختان تنومندی که سرتاسر باغ را فراگرفته است. وزش آخرین بادهای پاییزی، رقصی از برگ ریزان را در این باغ ایجاد کرده بود و پاپیتال های وحشی، برای سبز ماندن دور تنه درختان آزاد باغ پیچیده اند تا بیشتر بمانند و سبزی درختان نارنجی که در گودال ته باغ از گذشته‌های دور به‌جامانده، در میان زردی به چشم می‌زد.

پیش از آنکه باران‌های ریز در آخرین روزهای پاییز تبدیل به رگبار شود، سفره زردرنگ باغ «حاج حسینعلی سالار مشکات» برای آخرین شادی‌های قرن خاطره انگیز شد و مردمی که آخرین جمعه پاییز را به امید پایان یافتن شب‌های دیجور به باغ سالار مشکات آمده بودند.

اگر از دورهمی‌های شب یلدا محروم شده‌اند، روز خدا، هنوز امید به روشنایی صبح می‌دهد و در روشنی باغ سالار مشکات می‌توان هوایی به سلامت بلعید و امید را زنده نگه داشت. در آخرین روزهای پاییز قرن، پله‌های ورودی باغ با برگ‌های پاییزی فرش شده بود و خیابان منتهی به این باغ تاریخی، پر از برگ‌هایی شده بود که با سرعت حرکت خودروها، به این سو و آن سو پخش می‌شد و ماموران پاکبان شهرداری رشت، سعی داشتند برگ‌ها را به سرعت جمع کنند، اما عملکردشان بسان «سیزیف» بود که جاروی بلندش را بر سراشیبی خیابان می‌کشید و دوباره باد، به همان سرعت برگ‌های خشکیده را به شیب تند خیابان می‌سپرد. مجازاتی سخت برای پوچی و من می‌گویم معنای بودن در همان تلاش به ظاهر نافرجام نهفته است.

تلاش برای شادی‌های ولو کوچک را می‌توان در خنده‌های مردمی دید که لای پرچین چوبی خانه باغ، عکسی را از خود به یادگار می‌گذارند و یا لذت مشاهده برگ ریزان درختانی را مشاهده می‌کنند که از معدود ذخیره گاه ژنیک درختان «آزاد و نارون» رشت هستند.

مردمی که به‌واسطه شیوع کرونا، فرصت‌های باهم بودن را از دست داده‌اند، آخرین گام‌های خویش را به برگ ریزان باغ سپرده بودند. باغی که روزگاری مالک خصوصی داشت و درب باغ تنها برای پاسداشت روز طبیعت به روی مردم باز می‌شد. تنها یخچال طبیعی وسط باغ، روزگاری یخ تابستان محله چمارسرا را تامین می‌کرد و یخ فروش‌ها و بستنی‌سازهای سنتی رشت باید صف می‌کشیدند تا نگهبان یخچال، یخ‌های قطعه‌بندی را برای فروشندگان آماده می‌کرد.

امروز اما، مردم برای رفتن به بلندای گودال عمیقی که دورتادورش را درختان آزاد کاشته اند، آزادانه می‌روند. درختانی که به واسطه تبدیل شدن این باغ تاریخی به بوستان درون شهری، آسیب دیده ولی ریشه‌هایشان همچنان استوار ایستاده است.

صاحب باغ سال‌هاست در کشور کانادا به خواب ابدی رفته ولی درختانش هنوز سایه ساری برای محله «چمارسرای» رشت است.

نویسنده کتاب«رشت در آیینه تاریخ» درباره مالکیت این باغ می‌گوید: حاج حسینعلی سالار مشکات از خاندان منجم باشی لنگرودی و از فرزندان حاج میرزا علی اکبر مشکات السلطنه بود. حاج حسینعلی از سوی احمد شاه قاجار ملقب به سالار مشکات شده بود وی از رجال گیلان عصر پهلوی و از ملاکین قاسم آباد علیا در شهرستان رودسر و همچنین مالک بخشی از محله چمارسرای رشت بود.

کیوان پندی می افزاید: قاسم آباد رودسر، توسط سرسلسله قاجار یعنی آغامحمدخان قاجار به عنوان تیول به جد وی اهدا شده بود. مالکیت باغ چمارسرا نیز در اصل متعلق به همسرش، مرحومه «سیده ماهرخ بلغاری» بود که به وی رسیده بود.

این پژوهشگر با اشاره به یخچال بزرگ داخل باغ اضافه می‌کند: این گودال بزرگ، برف چال باغ بود که در زمستان‌ها پربرف می‌شد و برای استفاده در تابستان رویش را با گیاهان کرف می‌پوشاندند.

وی ادامه می‌دهد: سالار مشکات، در دهه ۴۰، رییس انجمن شورای شهر رشت هم بود. او در سال‌های پایانی عمر در کانادا زندگی می‌کرد تا اینکه در سال ۱۳۷۱ در سن ۸۷ سالگی در این کشور از دنیا رفت. سالار مشکات، خواهری به نام « اشرف درمشکاتی» داشت که از شاعران زمانه خود و همسر شادروان یوسف خان منجمی بود. این بانو هم در ۱۳خرداد ۱۳۸۲ وفات یافت و در قم به خاک سپرده شد.

به گفته «محمود نیکویه» نویسنده کتاب «رشت شهر باران» قبل از تبدیل شدن باغ محتشم به پارک شهر، در اوایل دهه ۴۰خورشیدی، باغ سالار مشکات به عنوان گردشگاه اهالی رشت در روزهای جمعه بود.

این نویسنده با اشاره به از بین رفتن بخش‌های زیادی از باغ سالار مشکات، یادآور می‌شود: در سال‌های اول انقلاب، بخش‌های زیادی از این باغ به‌عنوان مجتمع‌های مسکونی تغییر کاربری داد. از جمله بناهای مسکونی برای تعاونی مسکن کارمندان اداره ارشاد در این باغ ساخته شد.

بخش باقیمانده باغ سالار مشکات در سال ۱۳۹۵ توسط شهرداری رشت به شکل تهاتر با وراث سالار مشکات تملک گردید. فاز نخست این باغ که یخچال طبیعی چمارسرا نیز در آن قرار دارد، طراحی و به بوستان شهری تبدیل شد. یخچال باغ سالار مشکات با ارتفاع تقریبی ۱۰متر از سطح زمین و قطر ۲۰ متر، تنها یخچال طبیعی باقی مانده در شهر رشت است که در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

فاز دوم این باغ نیازمند طراحی و فضاسازی است. بخش دوم برعکس فاز نخست در ارتفاع پست تری قرار داشته و درختان نارنج زیادی از گذشته به‌جا مانده است. مهمترین ویژگی این باغ، اختلاف ارتفاع باغ در بخش‌های مختلف است. ا

ین باغ بزرگ که در سال های اخیر تنها ۲۴ هزار متر مربع آن باقی مانده بود، در بخش های مختلف ۷.۵ متر اختلاف ارتفاع دارد.