بررسی کودتا را باید از دوره مشروطه شروع کرد

به گزارش خبرگزاری شبستان، از سلسله نشست‌های علمیِ واکاوی کودتای سال ۱۲۹۹ نشستی با موضوع «بازتاب کودتای ۱۲۹۹ در ادبیات» توسط گروه ادبیات اندیشه پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با حضور آقایان دکتر محمدرضا سنگری،‌ دکتر حامد صلاحی و دکتر کامران پارسی‌نژاد به صورت مجازی تحت نرم افزار اسکایپ برگزار شد.

در ابتدای جلسه، دکتر حامد صلاحی گفت: اساسا در معارضه با کودتای۱۲۹۹ اثر چندان جدی خلق نمی شود چون نگاه انتقادی به آن معنا شاید در آغاز راه نبوده است. در ادامه هم که مردم متوجه می­شوند که این کودتا فضای اختناق را بیشتر کرده دیگر توانی در شاعران و سخنوران آن دوره نبوده که بخواهند خیلی علنی با این قصه مواجه بشوند. اولین اثاری که به طور جدی در این دوره مورد بحث قرار می­گیرد یکی بود یکی نبود جمالزاده، تهران مخوف مرتضی مشفق کاظمی می­باشد. از دیگر رمان های اجتماعی که میتوان نام برد گل پژمرده و رشک پر بها از مشفق کاظمی، روزگار سیاه و اسرار شب از عباس خلیلی است . این آثار رنگ و رخ اجتماعی دارند و فضایی که در این آثار هست رویکرد اجتماعی ، فساد اجتماعی و فضاهای سرد و تاریک آن دوره را نمایش می­دهد. از دیگر رمان­های اجتماعی میتوان تفریحات شب ، اشرف مخلوقات و در تلاش معاش محمد مسعود را نام برد. اینها آثاری هستند که به مدد انها می توانیم به فضای دوره رضاخان در آثار دوره رضاخانی میتوانیم پی ببریم.

صلاحی ادامه داد: تهران مخوف یک رمان اجتماعی است. این رمان درصدد است که گزارش آن دوران را برای خوانندگان نمایان کند و چشم خواننده را به واقعیت عصر روشن می­کند و چهره تهران در آستانه کودتا را به خوبی و همینطور روحیه روشنفکران ایرانی در آن فضا را نشان می­دهد. چیزی که در کتاب تهران مخوف، مطرح می شود سه چیز است: قدرت، ثروت و فساد جامعه.

دکتر محمدرضا سنگری سخنران بعدی این نشست گفت: خیلی قابل توجه است که در دوران پهلوی اول چیزی حدود ۱۶۰ رمان – که عنوان رمان را با تشابه و تفاهم باید نام ببریم- داریم. سال۱۲۲۴ هجری فرمان تاسیس دارالشورای ملی بعد هم فرمان عفو عمومی صادر می شود و مظفرالدین شاه چند روز بعد اینکه امضا می کند فوت می شود. فضای کشور دستخوش یک تحولاتی می شود که این تحولات عمدتا چهره فرهنگی پیدا می کند . اما اگر قرار باشد یک نگاه جریان شناسانه در بعد از ۱۲۹۹ داشته باشیم، ما چند جریان را در ایران میبینیم. جریان هایی که هرچه میگذرد پررنگ تر و شاخص تر می شوند. اولین جریان که خیلی هم جریان تاثیر گذار و مهمی است جریان تفکر توده ای(مادی) یا مارکسیستی است که در ایران حاکم میشود. و خیلی از افراد را با خود همراه می­کند. روزنامه طوفان را که دقیقا یک سال بعد از۱۲۹۹ چاپ می­شود اثر فرخی یزدی است. فرخی یزدی این روزنامه را نه سال بعد از اینکه دهانش را دوختند و از زندان آزاد شده است، تاسیس کرد و در آنجا بحث مبارزه با ارتجاع و استبداد و دفاع از حقوق ملت مطرح میکند و یک گرایش فوق العاده شدید به شوروی را ما در این موقعیت می بینیم و گاها آرزو میکنند کاش شوروی ما را نجات می­داد.

دکتر سنگری ادامه داد: جریانی دیگر توسط آخوندزاده ، طالبوف، میرزا حبیب اصفهانی، زین العابدین مراغه ای همه ی اینها انگلیسی ستایی می­کنند. مرحوم دکتر شریعتی میگوید هر دو جریان تلاش کرده اند هنر را از خواهر بزرگش یعنی مذهب جدا کنند. یعنی تلاش هر دو جریان ضد مذهب است.یک جریان دیگری که فوق العاده قوی است،جریان ناسیونالیسم است که خود این جریان شاخه هایی دارد که بعضی ها سلطنت را میستایند بعضی ها وطن ستایی میکنند.

دکتر کامران پارسی نژاد گفت: بررسی بازتاب حرکت رویدادهای سیاسی مثل کودتای ۱۲۹۹ در ادبیات دوره پهلوی را باید از مشروطه شروع کنیم. شکستی که مشروطه داشت و حوادث مختلف پیرامونی که وجود داشته است مهم است. صرفا به طور قطع نمی توان گفت که این اتفاق  که در دوره رضاشاه اتفاق افتاد در ادبیات شکل و شمایلی جدی ایجاد کرد. در حقیقت اگر بخواهیم یک تحلیل جامع و کامل داشته باشیم باید مسائل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی را کاملا در نظر بگیریم و بعد به مصاف ادبیات بیاییم.

پارسی نژاد در ادامه افزود:در ادبیات جهان وقتی سیل تحولات عظیم اقتصادی، سیاسی اتفاق می افتد بازتابش خیلی چشم گیر در حوزه ادبیات خود را نشان می دهد. و ما فقط می پردازیم به مضامین و موضوع هایی که در رمان های دوره پهلوی مطرح شده است. یعنی تنها چیزی که دستمایه ی ماست این است که ببینیم کجا های داستان مثلا رمان زیبا یا تهران مخوف به مفاسد اجتماعی، دیکتاتوری اشاره کرده اند. ما در همین حد و اندازه متاسفانه در حوزه ادبیات میتوانیم دسترسی پیدا کنیم. اما در  جهان، بنیان و شکل ادبیات داستانی دگرگون می شود مثلا وقتی جنگ ویتنام شکل می گیرد سبک مینی مالیسم پیدا می شود. در واقع یک سبک، یک روش یا یک منظر در داستان نویسی پدید می آید.

حامد رشاد در این جلسه گفت: ما از دو جهت میتوانیم درموضع بحث صحبت کنیم: یکی اینکه در آن فضای خفقان و استبداد دوره رضاخان، نویسندگانی که برخوردار باشند از مواهب دستگاه حکومتی  را مورد بررسی قرار دهیم و در این حال آثاری را میتوان پیدا کرد. موضع دوم اینکه  رویکردهایی را که نگاه سیاه یا مثلا به جنبه اعتراضی موضوع دارند مورد ارزیابی قرار دهیم؛ مراعات مرز این دو در تحلیل اثار بسیار مهم است.