بررسی ۱۵۰۰ طرح باستانی در کتاب هنر طراحی ایرانی اسلامی

به گزارش خبرگزاری شبستان به نقل از روابط عمومی سازمان سمت، کتاب هنر طراحی ایرانی اسلامی تألیف محمد خزایی استاد دانشکده هنر دانشگاه تربیت مدرس به همت سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت) و همکاری پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی و شورای تخصصی تحول و ارتقای علوم انسانی در پاییز ۱۳۹۸ منتشر شد.

مؤلف در تدوین این اثر از روش تحقیق تاریخی تطبیقی و تحلیل محتوایی استفاده کرده است. ابزار و شیوه‌های گردآوری اطلاعات شامل کتابخانه ای، میدانی و گردآوری تصویری از روی آثار موجود در موزه‌ها، مجموعه‌های خصوصی و غیره می‌باشد.

در این کتاب علاوه بر ارائه ۱۵۰۰ طراحی ارزشمند، مبحث نظری هر طراحی ایرانی نیز به منظور درک بهتر این آثار بررسی می‌شود. ابتدا پس از دیباچه در فصل اول به بررسی اصول و سنتهای پایدار در هنر طراحی ایرانی پرداخته می‌شود. فصل دوم به بررسی و شناخت طراحی‌های ایرانی براساس منابع مستند موجود اختصاص می‌یابد.

در فصل سوم به مطالعه و سیر تحول تاریخی طراحی‌های ایرانی از کهن‌ترین روزگار تا مکتب اصفهان اشاره می‌شود. فصل چهارم به بررسی هنر طراحی مکتب اصفهان تا اواخر دوره قاجار اختصاص دارد. در فصل پنجم نیز تأثیر هنر طراحی ایرانی در شکل گیری هنر طراحی گورکانیان هند و عثمانی‌ها مورد بحث قرار می‌گیرد.

پس از فصل پنجم به چند پیوست، متن دیباچه مرقع بهرام میرزا (بخش مصوران، نقاشان و مذهبان)، متن عرضه داشت (گزارش کار کتابخانه ای بایسنغر) و معرفی مختصر هنرمندان طراح ایران پرداخته می‌شود. در انتهای کتاب نیز آثار طراحی گنجانده شده است.

مجموعه آثار طراحی‌های گردآوری شده براساس دوره‌های تاریخ هنر ایران تنظیم و به توالی زمانی آورده شده است. در انتها تعدادی از آثار طراحی هنرمندان ایرانی در درباره مغول‌های هند (گورکانیان)، ترکان عثمانی و یا هنرمندان بومی که به شیوه ایرانی کار کرده اند، همراه با مجموعه‌ای از آثار تذهیب و تشعیر ایرانی که با روش طراحی همخوانی دارد، آمده است.

فهرست مطالب:

دیباچه

فصل اول: اصول و سنتهای پایدار در هنر طراحی ایرانی

فصل دوم: منابع مستند در باب طراحی ایرانی

فصل سوم: سیر تحول هنر طراحی ایرانی

فصل چهارم: هنر طراحی مکتب اصفهان تا اواخر دوره قاجار

فصل پنجم: تأثیر هنر طراحی ایرانی بر آثار طراحی گورکانیان هند و عثمانی

در بخشی از دیباچه مؤلف آمده است: هنر طراحی ایرانی شکلی از هنرهای تجسمی است که طرحی بر مبنای خطوط و حالات مختلف آن را همراه با رعایت اصول زیباشناسی به وجود می‌آورد. هنر طراحی اگرچه به طور عام زیرمجموعه هنر نقاشی محسوب می‌شود، ولی در این کتاب به مثابه هنری مستقل و یک پدیده هنری مجزا و هدفدار مورد نظر قرار گرفته است.

در هنر طراحی، خط اساساً نقش اصلی را برعهده دارد و نقشی مشابه با رنگ در نقاشی ایفا می‌کند. این جایگزینی، شخصیت قائم به ذاتی به هنر طراحی می‌دهد. هر چند استفاده اندکی از رنگ در طراحی آن را نمایان‌تر می‌کند، اگر کارکرد رنگ بر خط رجحان پیدا کند، دیگر نمی‌توان آن را طراحی قلمداد کرد. طراحی‌ها عموماً فاقد رنگ اند و اگر هم در آنها رنگی استفاده شود، بسیار محدود، کم مایه و معمولاً با ته رنگ‌های طلایی، آبی، قرمز و غیره کار شده است. اصولاً عنصر خط در مبانی هنرهای تجسمی ایران یکی از مهمترین ارکان آن به شمار می‌رود. هنرمندان طراح در طراحی یک موضوع برای خط، به عنوان عنصر اصلی ارزش خاصی قائل اند. آنان در آثار خویش با استفاده از خط، سادگی را بر طبیعت گرایی ترجیح می‌دهند و در پی آن هستند که زیبایی‌های پنهانی و درونی اشیا را با ساده‌ترین و مناسب‌ترین خطوط طرح کنند. هنر طراحی به مفهوم هنری آن شامل آن دسته از آثار نگارگری می‌شود که خطوط در آنها بر رنگ رجحان دارد و به عنوان یک اثر ابداعی و با محتوا به صورت تک ورقی و یا در نسخ خطی کار شده است.

وی در ادامه می‌نویسد: طراحی ایرانی از سابقه طولانی و تاریخی برخوردار است. آثار طراحی مربوط به دوران قبل از اسلام یا سده‌های اولیه دوره اسلامی که بر روی کاغذ طراحی شده باشند، تاکنون در دست نیست. در حالی که تعداد زیادی طراحی دیواری بر روی سطوح سنگ‌ها و دیوارهای گچی از دوران باستان و سده‌های اولیه اسلامی ایران کاوش شده است.

تاکنون طراحی به عنوان هنری مستقل در ایران کمتر مورد مطالعه جدی قرار گرفته است، اما در عین حال شاهد پژوهش‌هایی در این حوزه از سوی مستشرقان هستیم. ضرورت پژوهش در حوزه هنر طراحی ایرانی از آنجا ناشی می‌شود که این هنر با توجه به شاخصه‌های منحصر به فرد، کمتر به مثابه یک هنر مستقل و با نگرشی جدا از نقاشی مورد توجه قرار گرفته است. از طرف دیگر غالب آثار طراحی ارزشمند ایرانی دور از دسترس هنرمندان و پژوهشگران قرار دارند. بیشتر آنها به صورت پراکنده در موزه‌های مختلف دنیا نگهداری می‌شوند. از طرفی در موزه‌ها کتابخانه های ایران نیز تاکنون به دلایل مختلف، امکان دسترسی آسان به آثار طراحی موجود برای هنرمندان و پژوهشگران فراهم نشده است. همه این موارد سبب شده تا بخش اعظمی از آثار طراحی ایرانی از چشم هنرمندان دور بماند و در حقیقت هنرمندان تا حدی از شناخت عمیق و همه جانبه اصول طراحی ایرانی محروم بمانند.

کتاب هنر طراحی ایرانی اسلامی تألیف محمد خزایی استاد دانشکده هنر دانشگاه تربیت مدرس به همت سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت) و همکاری پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی و شورای تخصصی تحول و ارتقای علوم انسانی در پاییز ۱۳۹۸ به بهای ۲۳۰ هزار تومان منتشر شد.

یادآور می‌شود، این اثر امروز به مناسبت گرامیداشت سی و ششمین سالگرد تأسیس سازمان سمت به همراه کتاب اقتصاد دیجیتاا با حضور مؤلف و حجت الاسلام سعیدرضا عاملی دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی و رئیس و معاونان سازمان سمت رونمایی می‌شود.