جستاری در مکتب علمی و فرهنگی امام حسن عسکری(ع)

 خبرگزاری شبستان:حسن بن علی(ع) ، ابو محمد حسن ، نسبت به عسکری و مشهور به ابن الرضا ، فرزند علی بن محمد (ع) ، مدینه 232- سامرا 260ق، امام یازدهم و سیزدهمین معصوم شیعه است .پدرش امام هادی (ع) و مادرش کنیزی بنام سوسن/حدیث/سلیل بود. چون او و پدرش در شهر نظامی سامرا و یا به گفته برخی، چون در محله عسکر در شهر سامرا زندگی می کردند به غسکری منتسب شد.

تاریخ تولد او را به اختلاف در ربیع الاول یا ربیع الآخر 231ق و یا 232 ق گفته اند . محل تولد او را برخی سامرا گفته اند ، اما بیشتر روایات مد ینه را زادگاه این امام (ع) یاد کرده اند. در کودکی به همراه پدرش به سامرا رفت تا پایان زندگی اش در آن جا به سر برد . امام حسن عسکری (ع) برادری بنام ابو جعفر محمد داشت که مردی پارسا بود و اصحاب پدرش او را بسیار حرمت می گذاشتند ، اما در همان روزگار امام هادی (ع) از دنیا رفت . مزار وی نزدیکی سامرا ، است . برادری نیز بنام جعفر مشهور به حعفر کذاب داشت که بر ضد او دسیسه و کار شکنی می کرد و حتی پس از رحلت وی ، ادعای اما مت کرد و با فرزند آن حضرت ، امام مهدی (ع) به مخالفت بر خاست . درباره اما مت امام حسن عسکری(ع)روایات فراوانی از امام هادی (ع) نقل شده است ؛ یکی آن که به ابو هاشم داود بن قاسم جعفری که درباره مرگ ابو جعفر محمد اندیشه می کرد ، گفته است خداوند به جای ابو جعفر ، ابو محمد ؛ یعنی امام حسن عسکری (ع) 22 یا 23 ساله بود که به امامت رسید (254ق) و ^ سال و چندماه ولایت شیعیان را بر عهده داشت . در دوره اما مت وی سه خلیفه عباسی معتز (252-255ق)، مهتدی(255-256) و معتمد(256-279) بر سر کار آمدند. در این دوره اقتدار عباسیان به سبب نفوذ روز افزون ترکان در دستگاه خلافت رو به انحطاط گذاشته بود.و قلمرو آنها گرفتار شورش و نا بسامانی از ان شمارش شورش علویان بود. درباره رویدادهای 255ق گفته اند که دو تن از سادات علوی حسنی بنا م های عیسی بن جعفر و علی بن زید در کوفه شوریدند و عبدالله بن محمد بن داود بن عیسی را در آن شهر کشته و شماری به سبب قتل عبدالله دستگیر و زندانی شدند که یکی ابو هاشم داود بن قاسم جعفری را به زندان آوردند و امام (ع) برادرش را که بی تابی می کرد، به آرامش می خواند. در روایاتی آمده است که مدتی که امام (ع) در زندان عباسیان بود. عباسیان کسانی را بر او گما شتند که در دشمنی با آل محمد (ص)زبانزد بودند، اما ایشان با مشاهده احوال امام (ع)از پیروان و معتقدان او می شدند.از جمله مرحوم کلینی نقل کرده است که ابراهیم بن موسی بن جعفر گفت:" زمانی که امام حسن عسگری (ع) د رزندان صالح بن وصیف بود، عباسی ها و صالح بن علی و منحرفین دیگر آن منطقه ، بر صالح بن وصیف ، وارد شدندو به او گفتند" امام عسگری(ع) را محدود کن و بر او سخت بگیر . صالح گفت: با او چه کنم » او را به دو نفر از شرورترین افرادم سپرده ام ولی آنها به مقام بالایی رسیده اند"(1)". (یعنی آنهاهم، عابد و نماز خوان شده اند). نیز مرحوم شیخ مفید در روایتی ، جنین نقل کرده است: امام عسگری(ع) را به نحریر ( خادم خلیفه عباسی) سپردند . او بر آن حضرت سخت گرفته ،اذیت و آزارش می داد. زنش به او گفت : " از خدا بترس .ا تو نمی دانی چه کسی در خانه توست ؟... " اعمال شایسته و عبادت آن حضرت را برای همسرش شرح داد، اظهار داشت : من برای تو درباره او نگرانم(2)". همچنین مرحوم شیخ مفید از محمد بن اسماعیل علوی چنین نقل کرده است : " امام حسن عسگری پیش علی بن اوتاش زندانی شد . او با آل محمد(ص) شدیداً دشمنی داشت و نسبت به آل ابیطالب (ع) خیلی تند و خشن بود . به علی بن اوتاش ، دستور داده شد که تا می تواند نسبت به حضرت سختگیری نموده ، او را اذیت و آزار کند .ا واو نیز چنین کردو گفت:گفته شده : آن مرد قسی القلب ، بیش از یک روز نزد آن جضرت نبود که گونه بر حاک نهاد و به واسطه تکریم و احترام نسبت به امام (ع) در چهره آن حضرت نمی نگریست و از پیش او بیرون نمی رفت در حالی که بهترین وبیشترین بصیرت و بینایی را نسبت به امام (ع) پیدا کردو در شمار مخلصین و ستایشگران او در آمد(3)."
دستگاه عباسی ،رفتار و روابط آن حضرت را به شدت زیر نظر داشت و آشکارا از او مراقبت می کرد و امام(ع) 28 یا29 ساله بود که او را مسمو م ساختند و پیکرش را ، در جوار آرامگاه پدرش به خاک سپردند. در علم وبردباری و بخشش و تقوا برترین روزگارش بود و دوست و دشمن در ستایش او یک زبان بودند. گویند چهره ای گندمگون و زیبا ، چشمان درشت و سیاه و اندامی متناسب داشت.
مسئولیت مهم امام عسکری(ع) در درجه اول حفظ مکتب اسلام ، دفاع از حریم آن ، دعوت به این آیین حیاتبخش و گسترش اصول و ارزش ها ی آن بود . پیشوایان اهل بیت (ع) همگی برای نشر و ترویج علوم و معارف شریعت ، شناساندن آن به دیگران ، بویژه طالبان دانش و معرفت و دفاع از حریم عقیده و تفکر اسلامی ،کوشش های فکری و علمی فراوانی کرده اند ... باید اذعان کرد که آن بزرگواران ، اساتید نخبگان و دانشمندان و منبع و مرکز علم وشناخت در میان امت بودند. و متصدی و مسئول پاسخگویی ، در برابر امواج توفنده " شک و تردید" ، " غلو"،" تجسم"، " کفر و زندقه"، " "تصوف" و بالاخره تهاجم گسترده فرهنگی بودندکه درصدد نابودی اسلام بود و می خواست بر تحولات عمیق فرهنگی – اجتماعی که در پرتو مکتب حیاتبخش اسلام پدید آمده بود، خط پایان بکشد و هویت مکتب و امت را مخدوش سازد... شایان توجه است که این عزیزان ، علاوه برتمام مسئو لیت های یاد شده ، مبارزه با دسیسه های تحریف گران حدیث و تفسیر و اعمال نظر های افراطی در فقه و اجتهاد را نیز بر عهده داشتند. امام (ع) نیز مانند پدر بزرگوارش ، به نقش علمی خود می پرداخت ، ضمن این که مکتب اهل بیت (ع) را با محوریت "کتاب " و " سنت" و بر اساس حفظ اصالت مکتب و کشف مضامین ومحتوای آن ، دنبال می فرمود. دوران امام حسن عسگری (ع) یعنی قرن سوم هجری ، دوران پر حادثه ای بود. مکتب های فکری گوناگون ، مواضع خود را در قبال مسایل فلسفی، کلامی ، اصولی، فقهی، روش ها ی فقهی، تفسیری و حدیثی کاملاً تقویت کرده بودند و توان مقابله و برخورد فراوانی داشتند. با این حال ، فعالیت فکری- فرهنگی در آن شرایط و موقعیت به طور عمده ، حول چند محور کلاسیک می چرخید ... در واقع چند مکتب و روش کلاسیک فعال بیشتر وجود نداشت ... در این میان اهل بیت (ع) دارای مکتب ممتازی در فقه و حدیث و تفسیر و اندیشه سیاسی وعلم و کلام و فلسفه و شناخت سلامی بودند.

کسی که زندگی پیشوایان اهل بیت (ع) را مطالعه کند به روشنی در می یابد که هر امامی در زمان خویش ، عهده دار این مکتب علمی بود و دانش پژوهان را از چشمه سار علوم و معارف آن، سیراب می نمود... همچنان که به عنوان مشعلدار دانش و بینش، محور تمام عالمان و دانشوران محسوب می گردید و همگان به او به مثابه قله رفیع معرفت و بلندای فضل و کمال با دست اشاره می کردند و از احترام و تعظیمش غفلت نمی ورزیدند. ما از میان فعالیت های علمی امام حسن عسکری (ع) می توانیم ، نشانه های مکتب اهل بیت(ع) در زمان آن حضرت را روشن و مشخص نماییم، مثلاً :
- از میان شاگردان و راویانی که امام عسکری (ع) تربیت کرد و آن چه آنها نوشتند و تآلیف کردند و از علوم و معارفی که تبلیغ و و ترویج نمودند.
- از خلال نامه ها و پایخ ها و گفت و گو های امام عسکری(ع) ؛
- از لابلای احادیثی که امام (ع) تقرثر فرمود و علوم و معارف و فتاوایی که تبلیغ و ترویج کرد.
گفتنی است که عثمان بن سعید عمری و پسرش محمد بن عثمان ، پیشکار و دربان امام(ع) و ابن رومی (-284ق) شاعر منقبت گوی وی بودند.تآلیفاتی به امام حسن عسکری (ع) نسبت داده اند که معروف ترین آنها تفسیر قرآن(تهران، 1268و 1315ق) است . عده ای از علمای شیعه صحت انتساب این تفسیر به امام را تآیید کرده اند ، اما صحت انتساب آن از تقسیر های منسوب به امام صادق (ع) روایت کرده،تفسیری روایی است که سوره فاتحه و بخشی از سوره بقره را در بر می گیرد. از دیگر آثار امام(ع) نامه ای به اسحاق بن اسماعیل نیشابوری و نیز رساله المنقبة در مسایل حلال و حرام است که ابن شهر آشوب در مناقب از ان یاد کرده است .مجموعه حکم و مواغظ و کلمات قصار و احادیث و ادعیه بسیار از امام حسن عسکری(ع) روایت شده که در کتاب های تاریخ و حدیث ضبط شده است.
این نوشتار را با قطره ای از دریای کما لات و افتخارات امام یازدهم ، سبط سرورپیشینیان امام منتظر و شفا عت کننده فردای قیامت ، او که ملقب به رضی و زکی و کنیه اش ابو محمد است یعنی حضرت حسن بن علی امام عسکری صلوات الله علیه به پایان می بریم.
امام حسن عسکری (ع) می فرمایند: خصلتان لیس فو قهما شیء : الایمان بالله،و نفع الایمان(4)".
دو خصلت است که بالاتر از آن دو، چیزی نیست: ایمان به خدا و نفع رساندن برای برادران.#

پی نوشت ها:
1- بحار ، ج50،ص308.
2- ارشاد،ج2،ص320.
3-همان، ص316. 4 –بحار، 78/ 374
--------------------------------------------------------------------------------
عبدالحسین توکلی طرقی

پایان پیام/