احیای خط مردم هرات و تبریز در قرن پنجم

به  گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری شبستان، «خط تعلیق» اولین شیوه از خوشنویسی فارسی است که خاص ایرانیان پدید آمده است. به نظر می‌رسد این شیوه از خوشنویسی در اواسط سده هفتم قمری از ترکیب و توسعه خطوط نسخ و ثلت و رِقاع و تحت تأثیر خطوط ایرانی پیش از اسلام و با توجه به ذوق و روحیه ایرانی به‌وجود آمده باشد. خط تعلیق را می‌توان نخستین خط کاملاً ایرانی دانست، این خط اسفند ماه سال 99 به پیشنهاد «حجت امانی»، هنرمند نقاش و خوشنویس به عنوان میراث ناملموس برای همه ایرانیان در وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به ثبت ملی رسید. حجت امانی تاکنون نمایشگاه های متعددی در جهت احیا و معرفی خط «تعلیق» در کشورهای مختلف برگزار کرده است، افزون بر این تعدادی از دانشجویان مقطع کارشناسی و ارشد هنر  در قالب پایان نامه به تحقیق درباره جنبه های بصری و زیبایی شناسی این خط با راهنمایی او مشغول به فعالیت اند. اکنون پس از برگزاری همایش خواجه اختیار منشی گنابادی و بازتاب گسترده آن تعدادی از هنرمندان خوشنویس با پیشینه خط شکسته نستعلیق به سمت این خط متمایل شده و در فضاهای مجازی به تبادل اطلاعات و تجرب می پردازند.  با این هنرمند نقاش و خوشنویس و احیاگر خط تعلیق و استاد دانشگاه درباره  سیر تحول و تطور خط تعلیق به عنوان اولین خط ایرانی پس از اسلام به گفتگو نشسته ایم که در زیر می آید:

 تاریخ پیدایش خط تعلیق به چه قرنی برمی گردد؟

در خصوص تاریخ پیدایش و رواج  این خط اطلاعات تاریخی دقیق  و مستحکمی در دسترس نیست اما آنچه در اسناد تاریخی و رسائل ذکر شده است قدیمی ترین نمونه های خط تعلیق را مربوط به قرن پنجم هجری دانسته اند  که در هرات و تبریز  رواج داشته است . بنا بر آرا پژوهشگران و تذکره نویسان  ابداع خط تعلیق را به  خواجه عبدالحی و خواجه تاج سلمانی نسبت داده اند. این درحالی است که میرزا حبیب اصفهانی خواجه ابوالعال را معرفی می کند بنابر اظهار پژوهشگران متاخر مانند حبیب اله فضائلی،  خواجه  تاج سلمانی را واضع شکسته تعلیق ذکر می کند و خواجه عبدالحی را واضع شیوه دیگری در شکسته تعلیق می داند در برخی منابع «حسن بن حسین علی فارسی کاتب » را اولین کسی می دانند که از خطوط نسخ و ثلث و رقاع خط تعلیق را استخراج نموده و منشیان و سایر کاتبان از آن پیروی کرده اند با این وجود خط تعلیق به دست خوشنویسان ایرانی ابداع و قاعده مند شده و مورد استفاده کاتبان، خوشنویسان درباریان، دبیران و منشیان قرار گرفته است و به نظر می رسد خواجه تاج سلمانی و خواجه عبدالحی در روان نویسی و تنظیم خط تعلیق نقش بسزایی داشته اند.

خط تعلیق از ترکیب چه خطوطی  خلق شده است؟

درباره نقش سایر اقلام خوشنویسی در پیدایش خط تعلیق آرا متفاوتی بیان شده است که با توجه به نمونه های موجود و اجماع نظرات غالب پژوهشگران و تذکره نویسان می توان گفت خط تعلیق از ترکیب خطوط رقاع و توقیع  و نیز نسخ ایرانی با نگاهی به خطوط پهلوی و اوستایی  از قرون پنجم و ششم مراحل تکوین و تکامل خود را گذرانده است. بر اساس متن گلستان هنر قاضی احمد، تعلیق نویسان اواخر دوران تیموری و اوایل دوره صفوی پیرو شیوه هایی بودند که پس از خواجه عبدالحی رواج یافتند: یکی شیوه ای در نهایت رطوبت و حرکت که منشیان خراسان به پیشوایی مولانا درویش بدان طرز می نوشتند و دیگری شیوه ای مستحکم و پخته به پیشوایی شیخ محمد تمیمی و مولانا ادریس  که احکام سلاطین آق قویونلوها بدان روش تقریر می شد. در اوایل صفوی پیروان شیوه مولانا درویش مانند: خواجه اختیار منشی جنابذی(گنابادی)میرزا شرف جهان، میر قاسم و ... به نگارش تعلیق همت داشتند. از این میان بر اساس آنچه برجای مانده است خواجه اختیار منشی که در هرات می زیسته است بر زیبایی و ظرافت خط تعلیق افزوده است و برغم آثار چشمگیر و بسیاری که از او باقی مانده در تذکره های خوشنویسان مطالب زیادی درباره او نقل نشده است.

چه عواملی باعث شد خط تعلیق به فراموشی سپرده شود؟

پس از خواجه اختیار منشی گنابادی در آستانه قرن یازدهم هجری به واسطه رواج خط نستعلیق میان خوشنویسان و ظهور خط شکسته نستعلیق به تدریج خط تعلیق به حاشیه رانده شد. به گونه ای که می توان گفت رو به فراموشی گذاشت اما به صورت تفننی برخی از خوشنویسان بدان می پرداختند. نمونه های قابل توجهی در دوره صفوی از این خط یافته و دیده نشده است اما  می توان رد پای این خط را در برخی از آثار مرتضی قلی خان شاملو (درگذشت ۱۱۰۰ ه‍. ق) که دستی در نقاشی نیز داشته جستجو کرد. به اعتبار برخی منابع او را واضع خط ایرانی شکسته نستعلیق نیز دانسته اند.

بر اساس منابع موثق خط تعلیق در دوران قاجار دوباره در میان خوشنویسان مورد توجه و باز نگری قرار می گیرد ؟

در اوایل دوره قاجار با ظهور محمد کاظم واله اصفهانی (درگذشت 1229 ه ق)متخلص به واله اصفهانی شاعر و خوشنویس که خطوط تعلیق و رقاع را نیز استادانه می نوشته این خط جان دوباره ای می یابد. او تلاش خود را جهت احیای خط تعلیق به کار می گیرد که با قوت گرفتن خط شکسته نستعلیق و وجود خوشنویس بزرگی چون درویش عبدالمجید طالقانی( ۱۱۵۰ه‍.ق - ۱۱۸۵ه‍.ق)  فعالیت او در احیا تعلیق بی ثمر می ماند. خوشنویسی سنگ مزار او به خط شکسته تعلیق خودش با قلم تعلیق یک دانگ از نمونه هایی ارزشمند این خط است. در دوران قاجار همچنین محمودخان ملک‌الشعرا (1228-1311 ه‍. ق)، مشهور به محمودخان صبا،از دیگر هنرمندان قاجاری است که دست توانایی در نقاشی و خوشنویسی اقلام سته داشته و نمونه های ارزشمندی از تعلیق توسط وی بازنگاری  شده است. افزون بر این موارد نمونه هایی از خط تعلیق در میان آثار وصال شیرازی دیده می شود که به بازنگاری قطعاتی از تعلیق نویسان متقدم پرداخته است. در اواخر قاجار از لطفعلی شیرازی ملقب به صدرالافاضل (۱۲۶۸–۱۳۵۰ ه‍. ق)می توان نام برد که در نوشتن شکسته تعلیق علاوه بر سایر خطوط مهارت داشته است. به بیان دیگر می توان گفت دوره قاجار به نوعی عرصه ای برای ظهور و بازنگاری خطوط تفننی و تزیینی از جمله خط تعلیق بوده است که ده ها هنرمند تعلیق نویس مشغول به خوشنویسی بوده اند.

وضعیت خط تعلیق در دوران پهلوی چگونه بود آیا در کتیبه ها از این خط استفاده شده است؟

 در دوره پهلوی تمرکز اصلی بر خط نستعلیق گذاشته شد که در کتیبه های معماری، اوراق دولتی، سکه و پول و غیره نماد پردازی شد و سایر خطوط اسلامی را در سایه قرار داد. انجمن آثار ملی با هدف تبلیغ ملی گرایی بناهایی با تاثیر از هنر ایران پیش از اسلام مانند مقبره فردوسی، خیام، ابوعلی سینا و کمال الملک ساخت به گونه ای که در کتیبه های این بنا ها از خوشنویسی نستعلیق و تعلیق استفاده شد. به طور نمونه مقبره خیام با خط شکسته تعلیق یا ترسل به دست مرتضی عبدالرسولی (۱۲۸۴-۱۳۷۳ش) از استادان هنر خوشنویسی تحریرشد. به دلیل دشواری خوانش این خط نسبت به نستعلیق در کتیبه ها و موارد دیگر دیده نشد. در دوره پهلوی دوم در عرصه خوشنویسی، انجمن خوشنويسان ايران با همت سيد حسين ميرخاني و ديگر خوشنویسان هم عصر نظير علي اکبر کاوه، ابراهيم بوذري و سيد حسن ميرخاني، با اهتمام مهدي بياني ،محقق و استاد دانشگاه به عنوان نهادی مردمی با همکاري وزارت فرهنگ و هنر وقت با عنوان "کلاسهای آزاد خوشنویسی" تاسيس و راه اندازي شد. بدین ترتیب آموزش خوشنویسی  بیشتر در قالب خط نستعلیق فراگیر شد.

وضعیت خط تعلیق در دوران پس از انقلاب اسلامی  چگونه است؟

 در دوران انقلاب اسلامی با توجه به گستردگی فعالیت های انجمن خوشنویسان ایران و تمرکز بر خطوط نستعلیق، شکسه نستعلیق ،ثلث و نسخ به عنوان مواد آزمون انجمن خوشنویسان ایران به سایر خطوط از جمله خط تعلیق توجه چندانی نشد. اما از  دهه80 من با تمرکز بر خط تعلیق به احیا آن پرداختم و اولین نمایشگاه و کارگاه آموزشی خط تعلیق را در دانشگاه جامع علوم بصری کراچی پاکستان برگزار کردم و پس از آن  در سال 91 در  مصاحبه ای با وب سایت هنرآنلاین درخواست حفظ خط تعلیق را به طور رسمی اعلام کردم.

چگونه پیشنهاد بزرگداشت خواجه اختیار منشی گنابادی خوشنویس برجسته خط تعلیق به اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی گناباد دادید؟

من پیشنهاد برگزاری بزرگداشت خوشنویس برجسته تعلیق، «خواجه اختیار منشی گنابادی» را با اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی گناباد مطرح  کردم که مورد پذیرش واقع نشد و با پیگیری های مجدد در سال 1396  این موضوع محقق شد. در سال 1395 اولین کارگاه آموزشی خط تعلیق در زادگاه خواجه اختیار منشی گنابادی با همکاری اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان برگزار شد.