سیر تکامل کتابداری و شکل گیری کتابخانه های بزرگ در کشور پاکستان

خبرگزاری شبستان:  کشور پاکستان به‌عنوان نوعی جمهوری فدرال در اوت 1947 و در پی تقسیم شبه قاره هند تأسیس شد. چهار استان این کشور عبارتند از: بلوچستان، سرحد شمال ـ غرب، پنجاب، و سند. استان پاکستان شرقی در سال 1971 از این کشور جدا گردید و کشور بنگلادش از آن پدید آمد. جمعیت این کشور (طبق آمار سال 2000) 156500000 نفر و مساحت آن 796096 کیلومترمربع است. زبان ملی این کشور اردو ولی زبان رسمی آن، چون گذشته انگلیسی است.

تاریخچه کتابخانه ها در پاکستان
 قبل از جدایی پاکستان از هند، کتابخانه‌های بزرگ لاهور، مرکز ایالت پنجاب، از موقعیت و جایگاه ویژه‌ای در شبه قاره هند برخوردار بودند. در سال 1915 نخستین دوره آموزش کتابداری در سطح دانشگاه و توسط فردی امریکایی به نام «آسا دون دیکنسون»[1] (1860-1976)، که از شاگردان ملویل دیویی بود، در دانشگاه پنجاب برگزار شد. اما جدایی پاکستان از هند باعث شد که جریان کتابداری و امور کتابخانه‌ها به‌شدت صدمه دیده و در برخی موارد کاملاً متوقف گردد. این عمل سبب شد که کشور جدیدالتأسیس پاکستان توسعه کتابخانه‌ها را از نو آغاز کند.
در اواسط دهه 1950، عوامل متعددی سبب شد که تحولات قابل توجهی در خدمات کتابداری پاکستان به‌وجود آید که مهم‌ترین آنها عبارتند از: تشکیل انجمن کتابداران کراچی [2] (1949)؛ تشکیل گروه کاری کتابشناسی پاکستان [3](1950)؛ و بالاخره تجدید حیات مدرسه کتابداری دیکنسون (1950). عبدالمؤید (1920-1984)، کتابدار دانشگاه کراچی، برای نخستین بار در سال 1956، دوره کارشناسی علوم کتابداری را در این دانشگاه تأسیس کرد و با کمک‌های وی، انجمن کتابداران پاکستان[4] در سال 1957 تأسیس شد. وی به‌عنوان نخستین دبیر کل این انجمن برگزیده شد و خدمات شایانی را به کتابداری پاکستان ارائه کرد.

کتابخانه ملی پاکستان
 کتابخانه ملی پاکستان در ساختمان جدیدی در شهر اسلام‌آباد قرار دارد. این کتابخانه دارای تالار اجتماعات، پانزده اتاق تحقیق، تالار مطالعه با گنجایش پانصد نفر، و مراکز خدمات میکروفیلم و رایانه است. در اواخر دهه 1980، مجموعه این کتابخانه بالغ بر 80000 جلد بوده است. کتابخانه ملی پاکستان به‌طور موقت محل استقرار سازمان کتابخانه‌های پاکستان بوده که نهادی وابسته به دولت فدرال پاکستان محسوب می‌شود. این بخش مسئولیت انتشار کتابشناسی ملی پاکستان را نیز برعهده دارد. منابع آرشیوی پاکستان در سطح فدرال و استانی در این کتابخانه نگهداری می‌شود. اما آرشیو ملی پاکستان [5] مجموعه‌های خصوصی و اسناد مربوط به "جنبش آزادی‌بخش پاکستان" را نیز نگهداری می‌کند که حدود 100000 سند مربوط به "حزب مُسلم لیگ سراسر هند" را نیز دربر می‌گیرد. وزارت امور خارجه پاکستان نیز به‌طور جداگانه و مستقل اسناد خود را نگهداری می‌کند.

کتابخانه های دانشگاهی
کتابخانه‌های دانشگاهی پاکستان پیشرفته‌ترین کتابخانه‌های این کشور محسوب می‌شوند. تعداد دانشگاه‌های پاکستان که در سال 1981 به ده واحد می‌رسید، در سال 1989 به 23 واحد افزایش یافت. در حال حاضر بیش از 140 واحد کتابخانه دانشگاهی، دانشکده‌ای، و مدارس عالی در پاکستان وجود دارد که مجموعاً دارای بیش از 2900000 جلد کتاب هستند که حدود یک پنجم کتاب‌های موجود در کتابخانه‌های پاکستان را شامل می‌شود. در دهه 1980 رشد مجموعه کتابخانه‌های دانشگاهی به 60000 جلد در سال می‌رسید که منطبق با رشد جامعه دانشجویی پاکستان بوده است. "کمیسیون دولتی کمک به دانشگاه‌ها" مسئولیت حمایت‌های فنی ومالی به کتابخانه‌های دانشگاهی را برعهده دارد و از سال 1980 تا 1987 دوره‌های آموزشی برای کتابداران پاکستان را سازماندهی و برگزار کرده است. این دوره‌ها با همکاری کنسولگری انگلیس در پاکستان برگزار گردیده و در انگلیس نیز ادامه می‌یابد.
مهم‌ترین کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های پاکستان عبارتند از: کتابخانه دانشگاه پنجاب با 769000 جلد (تأسیس 1906)؛ کتابخانه محمودحسین در کراچی با 255000 جلد (تأسیس 1952)؛ کتابخانه دانشگاه پیشاور با 200000 جلد (تأسیس 1951)؛ کتابخانه دانشگاه قائد اعظم با 150000 جلد (تأسیس 1956)؛ کتابخانه دانشگاه سند با 137800 جلد (تأسیس 1949)؛ کتابخانه دانشگاه علوم مدیریت لاهور با 8000 جلد؛ کتابخانه دانشگاه شاه عبداللطیف در خیرپور با 19200 جلد (تأسیس 1985)؛ کتابخانه همدرد با 80000 جلد در "مدینه‌الحکمه" (تأسیس 1989)؛ و کتابخانه دانشگاه پنجاب که دارای مجموعه‌ای نفیس از 20000نسخه خطی بوده که به زبان‌های عربی، گورموکهی [6] ، فارسی، سانسکریت، و اردو هستند. مجموعه‌های ویژه این کتابخانه از نظر کمیابی و نفاست در جهان شهرت دارند.
مجموع مجلدات 680 کتابخانه دانشکده‌ای پاکستان بیش از 3640000 است که تعدادی از آنها جزو قدیمی‌ترین کتابخانه‌های پاکستان محسوب می‌شوند. کهن‌ترین آنها عبارتند از کتابخانه دانشکده پزشکی ادوارد شاه[7] در لاهور با 42000 جلد (تأسیس 1860)؛ کتابخانه دانشکده دولتی لاهور با 91000 جلد (تأسیس 1864)؛ کتابخانه دانشکده "فورمن کریستیان" لاهور با 67000 جلد (تأسیس 1866)؛ کتابخانه دانشکده علوم دامپزشکی لاهور با 30000 جلد (تأسیس 1882)؛ کتابخانه دانشکده علوم اداری "دی. جی. سند" در کراچی با 35000 جلد (تأسیس 1887)؛ و کتابخانه دانشکده دولتی "گوردون" در راولپندی با 55000 جلد (تأسیس 1898).

کتابخانه های عمومی
 تعداد کتابخانه‌های عمومی پاکستان در سال 1951 مجموعاً 21 واحد بود که در سال 1989 به 280 واحد رسید. کتابخانه عمومی پنجاب در لاهور که در سال 1884 تأسیس شده دارای 215000 جلد است که از این نظر سومین کتابخانه بزرگ پاکستان محسوب می‌شود. این کتابخانه دارای 1200 نسخه خطی به زبان‌های عربی، گورموکهی، فارسی، و اردو است. از دیگر کتابخانه‌های عمومی مهم پاکستان موارد زیر قابل ذکر است: کتابخانه "دایال سینگ تراست"[8] در لاهور با 122000 جلد (تأسیس 1908)؛ کتابخانه "لیاکوات مموریال" [9] در کراچی با 120000 جلد (تأسیس 1950)؛ کتابخانه عمومی مرکزی در شهر بهاول‌پور با 100000 جلد (تأسیس 1948، با مجموعه‌ای 8000 جلدی برای کودکان و نوجوانان)؛ کتابخانه آکادمی کودکان و نوجوانان در شهر کویته با 8100 جلد؛ کتابخانه مجتمع فرهنگی کودکان در لاهور با 8100 جلد که دارای مرکزی برای خدمات به کودکان معلول است؛ و کتابخانه تحقیقاتی و مرجع "قائد اعظم" در باغ‌های زیبای لاهور با 68000 جلد (تأسیس 1981).
از قدیمی‌ترین کتابخانه‌های پاکستان می‌توان از کتابخانه متروپولیتن کراچی [10] نام برد که در سال 1851 تأسیس گردید و در ابتدا با عنوان کتابخانه "فرر هال" [11] آغاز به‌کار کرد. این کتابخانه در حال حاضر دارای 43300 جلد کتاب است. کتابخانه عمومی "سندمن"[12] در شهر کویته که در سال 1856 تأسیس شده نیز از کتابخانه‌های قدیمی پاکستان محسوب می‌شود. این کتابخانه در حال حاضر دارای 16700 جلد کتاب است.

کتابخانه های آموزشگاهی
کتابخانه‌های آموزشگاهی. به‌جز موارد استثنایی، کتابخانه‌های آموزشگاهی پاکستان (اگر هم وجود داشته باشند) از نظر کمّی و کیفی بسیار ابتدایی هستند.

کتابخانه های تخصصی
کتابخانه‌های تخصصی. بیش از 330 کتابخانه تخصصی در پاکستان وجود دارد که مجموعاً دارای 2500000 جلد هستند. اکثر این کتابخانه‌ها به‌خوبی سازماندهی شده‌اند و در زمینه‌هایی مانند کشاورزی، بانکداری، کودکان، پزشکی، نظامی، علوم و فنون، و علوم اجتماعی فعال هستند. تعدادی از این کتابخانه‌ها وابسته به دانشگاه‌ها یا دانشکده‌ها هستند. بعضی از این کتابخانه‌های تخصصی در دهه اول 1800 تأسیس شده‌اند که بارزترین آنها عبارتند از کتابخانه دبیرخانه شهری پنجاب [13] در شهر لاهور که در سال 1885 تأسیس شده و دارای 60000 کتاب است؛ و کتابخانه دفتر تدوین کتاب‌های درسی پنجاب[14] در لاهور که در سال 1892 تأسیس شده و دارای 32000 کتاب است. از دیگر کتابخانه‌های تخصصی معروف پاکستان می‌توان از کتابخانه ویژه منابع بریل "حاتم علوی" [15] در کراچی نام برد که در سال 1977 تأسیس شده و خدمات قابل توجه و ارزنده‌ای را به نابینایان ارائه می‌کند. مرکز اطلاع‌رسانی علوم و فنون پاکستان [16] که در اسلام‌آباد واقع است، از اواسط دهه 1980 خدمات کتابشناختی خود را کاملاً ماشینی کرده است. این مرکز در سال 1987<فهرست مشترک ادواری‌های علمی موجود در کتابخانه‌های راولپندی ـ اسلام‌آباد< [17] را انتشار داده است.
سایر کتابخانه‌های پاکستان. نوع دیگری از کتابخانه‌ها، معروف به آنّا [18] ، در این کشور وجود دارد. این کتابخانه‌ها، کتاب‌های خود را به‌صورت اجاره یا فروشی در اختیار مراجعان قرار می‌دهند. علل شکل‌گیری چنین کتابخانه‌هایی، نخست فقدان کتابخانه‌های عمومی فراگیر در همه مناطق کشور، و دوم کمبود منابع و کتب عامه‌پسند در کتابخانه‌های عمومی است.

حرفه کتابداری در پاکستان
 دانشگاه کراچی نخستین دوره کارشناسی علوم کتابداری را در سال 1956 ایجاد کرد. این دانشگاه سپس در سال 1962 نخستین دوره کارشناسی ارشد در رشته علوم کتابداری را ارائه داد. بعدها در سال 1967 نیز اولین دوره دکتری تخصصی علوم کتابداری توسط همین دانشگاه عرضه گردید. شش مرکز آموزش عالی دیگر در پاکستان رشته علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی را ارائه و تدریس می‌کنند. چهار مرکز از این مراکز دولتی و دو مرکز خصوصی هستند.
انجمن کتابداران پاکستان در سال 1967 تأسیس گردید که تنها انجمن کتابداری فعال در پاکستان است. این انجمن در سطح کشور همایش‌های کتابداری را برگزار و خلاصه مقالات آنها را منتشر می‌کند.

ارسالی از رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در لاهور

انتهای پیام/