خبرگزاری شبستان گیلان،نوشین کریمی؛ نشر معارف دینی و دفاع از حقانیت شیعه در دوران امامان نیز تدبیر خردمندانه و سنجیده‌کاری را طلب می‌کرد. یکی از این امامان، امام هادی (ع) بود که برای دست یافتن به هدف، فعالیت‌های خویش را در ۲ بخش پاسخگویی به شبهات مخالفان و پشتیبانی معنوی و مادّی شیعیان برنامه ریزی کرد.
امام هادی(ع) با بهره‌گیری از هرگونه فرصتی برای بازکردن باورهای حق شیعه در مجالس علمی به جهت پاسخگویی به شبهه‌های مخالفان شرکت می‌کرد و تلاش می کرد معارف حق تشیع را به آنان بیاموزد و بنیه دینی‌شان را توانمند کند.
امام هادی(ع) که پس از شهادت امام جواد(ع) در سال ۲۲۰هـ . ق در حالی که هنوز بیش از هشت سال نداشت، به امامت رسید و با فداکاری و کوشش پیوسته، اسلام راستین را از گزند تحریف و تصحیف مصون داشت و مشتاقان تعالیم دینی را از آن بهره‌مند ساخت. آن حضرت توانست جایگاه والای امامت در آیین اسلام را برای مؤمنان عصر خویش تبیین کند. یکی از آثار ماندگار و ارزشمند امام هادی (علیه‌السلام)، زیارت جامعه کبیره است که متقن‌ترین متن در «امام‌شناسی» است. به این بهانه و در آستانه عید امامت، عید غدیر خم گفت و گویی را با«رقیه درویش» از اساتید حوزه و دانشگاه انجام دادیم که در ادامه می خوانید؛
* وضعیت امامت در دوران امام هادی(ع) چگونه بود و ایشان با چه استراتژی حرکت می کردند؟
وقتی به زندگی امام هادی(علیه السلام) دقت می‌کنیم، می‌بینیم که رهبری و پیشوایی فرهنگی و فکری شیعیان را در یک عصر بسیار بسیار پر تلاطم و سرشار از فتنه و آشوب سیاسی، در فاصله سال‌های ۲۲۰ تا ۲۵۴ هجری بر عهده داشتند.
حضرت علاوه بر اینکه دارای مقام امامت الهی بودند از یک تربیت بسیار متعالی، بصیرت، آگاهی و هوش و دانش و رفتار فرهنگی وسیع، گسترده برخوردار بودند و بخاطر مهندسی و راهبری فرهنگی یک استراتژی و انگیزه قوی فرهنگی داشتند، لذا دارای یک راهبرد برای رهبری و هدایت فرهنگ یک جامعه و نظام سازی فرهنگی بودند که بتوانند هم توسعه علمی داشته باشند و هم از نظر تربیتی، مباحث و راهکارهای مناسب را بر شیعیان خودشان اعمال کنند.
* آیا راهبرد ایشان برای توسعه علمی و توجه به مباحث تربیتی و... برای گردهم آوری شیعیان کافی بود؟
آن حضرت با تاکید بر پیشرفت علم و دانش و توصیه به علم و تولید علم و اندیشه سعی کردند در کنار این کار علمی یک کانون ارتباطات سری وکالت نیز داشته باشند که هم بتوانند کادرسازی کنند و هم تربیت نفوذ داشته باشند و هم در تدوین منشور سبک زندگی، قوانینی را برای مومنین و مسلمین و شیعیان تبیین کنند. هرچند در آن زمان، حضرت متاسفانه با رفتار جاهلی خلفای عباسی مثل «متوکل» مواجه بودند و اینکه بخواهند تغییرات فرهنگی را در بین امت ایجاد کنند کار بسیار سخت و دشواری بود، اما حضرت توانستند با مهندسی فرهنگی، امت اسلامی را تا حدی که در توان حضرت بود رهبری کنند.
* چه مشکلاتی بخاطر تحولات فرهنگی در آن دوران شکل گرفته بود و برخورد امام با آنها چگونه بود؟
در زمان حضرت، تحولات فرهنگی زیادی شکل گرفته بود از جمله پدید آمدن فرقه ها و عقیده های بسیار متعدد و مکتب های عقیدتی زیادی همچون معتزله اشاعره و... تا جایی که ملت فوق العاده گرفتار پراکندگی آراء و افکار بودند و این پراکندگی آرا در افکار سطح فرهنگی جامعه تاثیراتی گذاشته بود و مباحثی مثل جبر و تفویض، ممکن و ناممکن بودن رویت خدا و... افکار عمومی جامعه را دستخوش تاخت و تازهای فکری کرده بود.
همچنین سرچشمه تحولات فکری در رویکرد دولت عباسی به مسائل علمی و فرهنگی و همینطور فلسفه و کلام دیگر ملل، و متاسفانه هجوم دشمن در دستگاه حکومتی که کتاب های علمی دانشمندان ملل دیگر را به عربی ترجمه می‌کرد و در اختیار مسلمانان می گذاشتند (که متاسفانه این روند از زمان مامون شروع شده بود و به تدریج ادامه پیدا کرد و در زمان متوکل به اوج خودش رسیده بود) و بودجه زیادی را هم در این مسیر هزینه می کردند.
البته کسانی که برای امورات ضد فرهنگی و ضد دینی هزینه‌ها می‌کردند ارتباطشان بیشتر به خاطر این بود که بتوانند به مبانی اعتقادی شیعه ضربه بزنند ولی حضرت توانست با نهایت درایت این توطئه های فرهنگی را خنثی کند.
* چه چیز امام هادی(ع) را متمایز در ترویج و توسعه مسئله امامت می کند؟
از دیگر تلاش های امام هادی(ع) در کنار حرکت و مناظرات علمی که داشتند آنهم زمانی که حکام بستر را برای اینکه مردم گرفتار انحرافات فکری، مهیا کرده بودند، این بود که توانستند تبیین مسئله امامت و امام شناسی را در "زیارت جامعه کبیره" که مهمترین حرکت فرهنگی امام هادی به شمار می آید، مطرح کنند.
در حقیقت فشارها و عواملی که باعث عدم شناخت شخصیت امام هادی می شود گویای این است که حضرت در آن دوران در اوج مشقت و سختی به سر می‌بردند. ولی حضرت در قالب زیارت جامعه کبیره جایگاه علمی و معرفتی اهل بیت(علیه السلام) را در غالب زیارت نامه از زمان ولایت حضرت علی علیه السلام تا امامت حضرت مهدی حجت ابن الحسن در یک سیر به هم پیوسته از نظر تقسیم تکالیف و وظایفی که بر عهده امام و بر عهده شیعیان است، بیان کردند.
* پس می توان گفت که امام هادی(ع) شیعیان را با وظایفشان بیشتر آشنا کردند؟
امام هادی (علیه السلام۹ با زیارت جامعه کبیره نه تنها در مورد معارف امامت و ائمه قبل از خودشان به شیعیان آگاهی دادند، بلکه این قضیه خیلی مهم است که شیعیان را در ارتباط با زمان بعد از خودشان و امامت بعد از خودشان یعنی ماجرای ظهور حضرت(عج) و وظایف شیعیان متذکر می‌شوند. و از آن جایی که می بايست جامعه شیعه برای دوران غیبت آماده شوند آن حضرت در زیارت جامعه کبیره این وظیفه را در قالب دعا بیان می‌کنند.
یعنی امام هادی(ع) می آید و با زیارت جامعه کبیره هم یک حسن ختام بر سیر تاریخی رفتار ائمه و اهل بیت (ع) بیان می‌کند و هم نقطه شروعی برای آمادگی شیعیان برای مواجه شدن با دوران غیبت حضرت فراهم می کند.
* نقش حکام عباسی در برگزاری مناظرات علمی و معرفی اهل بیت(ع) چقدر است؟
درست است که آن‌حضرت مناظرات علمی داشته‌اند و در مناظرات علمی شرکت می‌کردند همچنان که حضرات معصومین قبلی همچون امام باقر، امام صادق(ع)، امام رضا(ع) نیز چنین برنامه های علمی را داشتند اما زمان امام هادی(ع) این مناظرات خیلی به اوج خودش رسیده بود و در مجالس مناظرات شرکت می‌کردند و با بیانات خودشان افراد مخالف را به اغنای فکری می‌رساندند، هرچند حکام عباسی هدفشان از برگزاری این مراسم ها این نبود که بخواهند جایگاه اهل بیت(ع) را نشان دهند، بلکه به خیال خام خودشان می خواستند جایگاه اهل بیت(ع) را تحقیر کنند.
البته ما وقتی که سیر تاریخ اهل بیت(ع) را مطالعه می کنیم می بینیم که هر کدام از ائمه(ع) در زمان خودشان هرچند که با دشمنان بسیار سر سختی مواجه بودند اما به بهترین شکل تلاش کرده‌اند تا وظایفشان را در قالب امامت و رهبری جامعه انجام دهند.
* مشکلات امامان دیگر برای راهبری جامعه چه بود؟
به عنوان مثال امامت امیرالمومنین (ع) دقیقاً در زمانی اتفاق افتاد که موضوع ولایت و ولایت‌پذیری می بایست در جامعه اسلامی جا می افتاد و نقش حضرت در رفتار فردی و اجتماعی باید پررنگ تر نمودار می شد و در یک دوره‌ای، نقش امام را در تاثیرگذاری در روند تاریخ و جهت‌گیری تاریخی جبهه حق و جبهه کفر ملاحظه می کنیم که قیام امام حسین (ع) و ایثار و شهادت ایشان را در پی داشت.
در یک دوره‌ای هم شاهد برجسته شدن نهضت علمی ائمه اطهار(ع) هستیم آنهم به دلیل اینکه اصل مسئله ولایت و امامت و ریشه های شخصیتی شیعیان به یک نقطه کمال رسیده بود و شیعه توانسته بود هویت خود را پیدا کند که این نهضت را در نهضت علمی امام باقر(ع) و امام صادق (ع) مشاهده می‌کنیم، علاوه بر اینکه شاگردان بسیار برجسته‌ای هم تربیت کرده بودند.
در دوره بعد ماجرای فشار و اختناق حکام را در دور نگه داشتن ائمه از سطح جامعه و از مردم داشتیم که این روش باعث شده بود در آن زمان اهل بیت(ع) نوع رفتار و شیوه های مدیریتی شان را در رهبری و امامت جامعه که با قبل تفاوت داشت، به شکل دیگری نشان بدهند.
* اما مسئله حصر ائمه نیز وجود داشت، چگونه امام هادی(ع) توانست با شیعیان ارتباط داشته باشد؟
ما در تاریخ می‌بینیم حضرات معصومین به خاطره حکام جور در یک حصار فیزیکی بسر می بردند که شیعیان واقعا از دسترسی به امامان خود محروم بودند. مسئله حصر ائمه توسط حکام وقت از زمان انتقال آقا علی بن موسی الرضا(ع) از مدینه به مرو شروع شد و این فشار در ماجرای حضرت امام جواد(ع) شدت بیشتری گرفت و اوج آنرا متاسفانه در زمان امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) می بینیم.
در آن زمانی که مسئله ارتباط و ارتباط گیری با اهل بیت (ع) بسیار سخت بود شاید در آن زمان مهمترین حرکتی که امام هادی(ع) می توانست انجام دهد تبیین مقام و جایگاه امام و امامت در جامعه اسلامی بود و اوج این ماجرا در فشار حصر، در "زیارت جامعه" خودش را نشان داد. یعنی مهمترین حرکت و استراتژی فرهنگی امام هادی تبیین مسئله امامت و تعمیق فکر شیعه درباره مباحث امام شناسی است که در قالب زیارت جامعه کبیره بیان شد.
زیارت جامعه کبیره به دست شیعه رسیده که یک دوره کامل امام شناسی است و بازخوانی شخصیت امام و تاثیر امام بسیار قابل دقت است.
نظر شما