نسخ تعزیه بخشی از ادبیات ایران است/اجرای تعزیه اراک در عراق

خبرگزاری شبستان:اراک/

 

تعزیه نمایشی مذهبی و سنتی ایرانی است که در آن واقعهٔ کربلا به دست افرادی که هر یک نقشی از شخصیت‌های اصلی که در این واقعه عظیم حضور داشتند را بر دوش دارند که بشتر کشته‌شدن امام حسین (ع) و مصائب وارده براهل بیت ایشان را به نمایش در می آورد.

 

هنر تعزیه از یک‌سو به بالندگی تئاتر در ایران کمک کرده و از سوی دیگر، نشانی هنری از مذهب شیعه است و این آیین در ماه های محرم و صفر بیشر انجام می شود و در کوچه ها و محله و ... شاهد برپایی این نمایش مذهبی هستیم.

 

در این راستا ناگفته ها و ناشنیده ها همراه با پیدا و پنهان شبیه خوانی را در گفتگو با «اسماعیل مجللی، شبیه خوان و پژوهشگر تعزیه و مولف کتاب شبیه نامه» داریم.

 

در رابطه با چگونگی شکل گیری هنر تعزیه بفرمایید؟

 

ابتدا باید به این موضوع نظری داشته باشیم که اگر شبیه خوانی را به عنوان یک هنر قلمداد کنیم که همبنگونه است، این هنر درکدام بخش و صفحات کتاب هنر ایران جای داده میشود؟

 

اگر نسخه های تعزیه  را بخشی از ادبیات ایران محسوب کنیم که به طور قطع همینگونه است این ادبیات در کدام صفحات کتاب ادبیات ایران جای دارد؟

 

اگر این دو موضوع فوق را به دقت واکاوی کنیم به طور صریح نه تنها به تاریخچه ی این هنر بلکه به روزهای پایه گذاری این هنر فاخر و ارزشمند دست پیدا خواهیم کرد.

 

ذات تعزیه شامل سه هنر ادبیات، موسیقی و نمایش است که با اجتماع این سه هنر در هنرچهارمی به نام معماری (تکیه) هنر جدیدی با عنوان شبیه خوانی شکل گرفته به نحوی که اگر هر یک از سه هنر فوق را حذف کنیم دیگر با واژه ای به نام تعزیه و شبیه خوانی مواجه نخواهیم بود بنابراین در طول این اظهارات سخن خود را بر روی این هنر میگذاریم همین چیزی که امروز شاهد آن هستیم که اشخاصی لباسهایی با فرم تاریخی بر تن کنند و دیالوگهای خود را بدون استثنا با شعر بیان کنند و نقشهای مثبت، این اشعار را با موسیقی و آواز ادا کنند و نقشهای منفی به صورتی بدون آواز و اشتلم خوانی به بیان گفتار خود بپردازند. اگر سبقه و تاریخچه ای برای این هنر میخواهیم بیان کنیم تاریخ مواردی که عرض شد را تبیین خواهم کرد.

شکل گیری تعزیه دقیقا از چه دورانی است؟

 

در مورد تاریخچه ی  این هنر اظهارات بسیاری شده، برخی در یک جمله کوتاه گفته اند که تاریخ پیدایش این هنر معلوم نیست و با این یک جمله بار سنگینی را از دوش خود برداشته و خیال مخاطبین را به طور کامل از همه چیز راحت کرده اند و هیچ ترغیبی برای کندوکاو سایر پژوهشگران نگذاشته اند.

 

عده ای این پیدایش هنری را به افسانه و اسطوره ها به خصوص سیاوش مرتبط کرده اند، برخی دیگر دوران معصومین و حتی دقایقی پس از شهادت امام حسین بیان کرده اند البته این نکته را نباید فراموش کرد که روایت شده پس از شهادت امام ، مرکب و اسب ایشان بدون سوار به سمت خیمه ها آمده و اهل بیت امام با دیدن این حیوان پی به شهادت امام برده اند و به زاری و گریه پرداختند.

 

با یک نگاه به همین صحنه نمایشی میتوان قلمداد نمود که پله و پایه های سوگواری نمایشی برای معصومین به خصوص امام حسین(ع) دقیقا لحظاتی پس از شهادت ایشان نهاده شده است اما این موضوع هیچ ارتباطی به تعزیه و شبیه خوانی ندارد چون شبیه خوانی چیز دیگری است متفاوت با این موضوع.

 

وی ادامه داد: برخی دیگر دوران صفویان را آغاز پیدایش شبیه خوانی اعلام کرده اند که البته اظهارات فوق بیشتر بر اساس تحقیقات میدانی و شنیده هایی که بیشتر آنها را از زبان شبیه خوانان شنیده اند اعلام شده و هیچگونه پایه و اساس علمی برای اثبات این نظریات بیان نشده است.

 

نظر شما در این مورد چیست؟

اگر طبق ادعای برخی پژوهشگران تاریخچه پیدایش تعزیه را نامعلوم بدانیم، اما تاریخ و هنر و ادبیات ما کاملا معلوم است بنابراین پیدایش هنر شبیه خوانی را با استناد به تاریخ هنر و ادبیات ایران به آسانی میتوان نتیجه گیری نمود.

 

همه ما به این موضوع اتفاق نظر داریم که دوران طلایی و اوج هنر شبیه خوانی را باید در دوره قاجار سراغ گرفت، اما بنده این جمله را تکمیل تر میکنم که نه تنها دوره قاجار دوره اوج و شکوفایی این هنر بود بلکه دوران قاجار دوران شکل گیری این هنر به حساب می آید و  صفر تا صد تعزیه درست در این دوره شکل گرفت و در همین دوران به اوج و رونق و شکوفایی رسید و در نهایت در همین دوران به افول و مرگ رسید.

 

این چیزی که امروز شاهد آن هستیم و به عنوان تعزیه میشناسیم یک کپی برداری از همان دوران بود.

 

خیلی راحت میتوان با یک نگاه سطحی به جامعه قرن نوزدهم و تاریخ ادبیات و هنر این موضوع را واکاوی کرد.

 

جامعه ما در قرن نوزدهم که همان دوره قاجاریان بود در چه وضعی به سر میبرد؟، خرافه و خرافه پرستی که اسناد بسیاری از آن در تاریخ وجود دارد، فقر و نداری که در برخی موارد منجر به فروش کودکان میشد، بیسوادی که بیش از 90درصد مردم حتی خواندن و نوشتن هم نمیدانستند، سیستم ارباب رعیتی حاکم بر جامعه که تبعات شوم آن صفحات بسیاری از تاریخ را به خود اختصاص داده  هنرهایی همچون موسیقی و نمایش و... با تحریم مذهبی مواجه بودند و هزاران نکته و ضعف دیگر که جامعه ی قاجاری ایران را تهدید میکرد با این شرایط چگونه  هنری به نام تعزیه در عموم مردم جاری شد ؟

 

چگونه افرادی که بعضا رد بسیاری از آنها را در روستاها باید سراغ بگیریم به چه طریق بر اساس تاریخ توانستند نمایشنامه هایی منظوم و آهنگین تنظیم کنند و عجیبتر آنکه نقش زنان آن هم زنان تاثیر گذار و قهرمان مذهبی را نیز مردان اجرا کنند، آیا چنین وضعیتی در عموم مردم در آن دوران با شرایطی که ذکر شد پذیرفتنی است ؟مسلما پاسخ منفی است.

پس چگونه است که ما چنین متونی از این هنر را امروز در ایران شاهد هستیم؟

 

بعد از اینکه قاجاریان به روی کار آمدند به خصوص در عهد فتحعلیشاه قاجار اتفاقات بسیاری در ایران رخ داد که یکی از آنها جنگهایی بود که بین ایران و روس شکل گرفت و در این جنگها ایران خسارات بسیاری را متحمل شد و این رخداد در دوره ای روی داد که ایران در جامعه ای کاملا فقیر و به طور کامل و صد در صد سنتی به سر میبرد در حالی که غرب به سرعت در جنبشهای نرم افزاری و سخت افزاری در حال پیشروی بود.

 

بعد از فروکش شدن این جنگها یک زمینه ای درایران به وجود آمد به نام جنبش روشنفکری به نحوی که از آن جامعه کاملا سنتی فاصله بگیریم و کمی به روزتر بشویم. یک نگاهی که به شاکله ی تعزیه می اندازیم بروز این روشنفکری را در این هنر میتوانیم ببینیم، همینکه برخی از عامه مردم به صورت نمایشی در هیبت معصومین ظاهر شدند، موسیقی که تا پیش از آن تحریم مذهبی بود نه تنها از حصار تحریم خارج شد بلکه به خدمت مذهب درآمد بنابراین دوره قاجاریان دقیقا دوره شکل گیری این هنر به حساب می آید.

 

اشاره کردید به ادبیات تعزیه آیا چنین مواردی که فرمودید در ادبیات ایران دیده میشود؟

آنچه که در تاریخ ادبیات ما ذکر شده از دوران صفویان تا عهد فتحعلیشاه را فقیرترین دوران ادبیات ایران اعلام شده است و تعداد اندکی شاعر بیشتر نداشتیم و گذشته از آن مردم نیز آنچنان که باید و شاید با ادبیات و شعر آشنایی نداشتند این چیزی است که بسیاری از منابع مکتوب ادبی ما آمده و غیر قابل انکار است و برای آگاهی بیشتر کتاب از صبا تا نیما و یا سبک شناسی ملک الشعرای بهار را ببینید .روند فقر ادبی ما دقیقا تا دوران فتحعلی شاه قاجار ادامه داشت و تا اینکه در عهد فتحعلیشاه یک رنسانس ادبی در ایران شکل گرفت و شاعران توسط حکومت وقت شناسایی و گردآوری شدند و محافل ادبی رونق پیدا کرد و نهضتی به نام نهضت بازگشت ادبی در ایران شکل گرفت و شاعران بر اساس اشعار شاعران کلاسیک ایران اقدام به سرایش شعر کردند .یعنی تعزیه خروجی همین محافل ادبی بود و از دل این محفلها اشعار و متون تعزیه نیز بیرون آمدند . گذشته از این سبک سرایبش شعری در اشعار تعزیه بسیار شبیه شاعران کلاسیک ایران است یعنی ادبیات نسخه های تعزیه دقیقا مربوط به ادبیات دوران بازگشت ادبی است .  

 

مستندات دیگری برای اثبات این حرف خود دارید؟

شواهد در ادبیات ما اینگونه میگوید ضمن اینکه هنرهای دیگری همچون نمایش و موسیقی نیز دقیقا  در همین دوران در ایران با مردم آشتی کرده اند .

 

تاریخ نمایش ایران را ببینید کاملا مشخص است اولین متن نمایشی و اولین نمایشی که بر اساس نقشه راه که همان نمایشنامه باشد در دوره قاجار به مردم معرفی شد و آخوند زاده که ترجمه متون نمایشی وی در اختیار ما قرار گرفته در عهد قاجاراین نمایشنامه ها را نگاشت و پس از آن هم باید به میرزاآقا تبریزی استناد کنیم که نمایشنامه های وی نیز دقیقا در این دوران تنظیم شد.

 

مبحث دیگری که این نظریه را اثبات میکند بحث تدوین موسیقی ما بود . نمیتوانیم انکار کنیم که موسیقی ایران و این موسیقی که امروز با این چیدمان هفت دستگاه به خدمت ما قرار گرفته در دوره ناصری توسط میرزا عبدالله فراهانی تدوین شده است زیرا تا پیش از آن موسیقی کاملا حرام بود و مردم با او اخت نبودند. به طور کلی تعزیه را ساختنند تا موسیقی را نجات بدهند که این امر محقق شد و به همین دلیل است که در تعزیه ها کلام نقشهای مثبت و معصومین با آهنگ و موسیقی همراه است اما کلام نقشهای منفی با اشتلم خوانی و صداهای بلند بدون هیچگونه آهنگ.

دلیل شکل گیری این هنر آن هم در عهد قاجار چه بود؟

مجللی در پاسخ به این سوال می گوید:این هنر توسط حکومت و دربار قاجار شکل گرفت و پله های اولیه آن در دربار و طهران قدیم بود و حاکمان دیگر قاجار که شهرهای دیگر حکومت میکردند این پدیده را در طهران دیدند و کپی آن را در مناطق خود اجرا کردند و حتی نسخه های تعزیه را از طهران به سایر شهرها بردند.

 

این نکته نیز حایز اهمیت است که نسخه های تعزیه که در دربار قاجار سروده میشد و بسیاری از آنها در اختیار نیز قرار گرفته است از نظر شعری و حتی مذهبی و تحریفات تاریخی نیز بسیار قوی هستند زیرا علمای آن دوران در این اشعار نظارت میکردند و چنانچه مجلسی مغایر با شئونات اسلامی تنظیم و یا اجرا میشد فورا از منظر علمای آن وقت موضع گیری میشد که نمونه بارز آن مجلس عروسی دختر قریش بود.

 

اما اینکه پرسیدید چرا این هنر در آن دوران شکل گرفت دلایل متعددی برای آن میتوان اعلام کرد که اولین آن تبلیغ مذهب تشیع بود زیرا رسمی شدن مذهب شیعه که در عهد صفویان صورت گرفت تا اواسط دوره قاجار ادامه داشت و این هنر ابزار مناسبی برای تبلیغ مذهب زیبای تشیع بود دیگر اینکه در همین دوران مذهب تشیع با تهدیداتی مواجه شده بود که استفاده از ابزار هنر برای مقابله با این تهدیدات باید صورت میگرفت .

 

آن تهدیدات را میشود بیان کنید؟

اولین آن تخریب حرم امام حسین(ع) توسط وهابی ها بود  که در عراق رخ داد . دومین آن هم ظهور فرقه های ظاله و گمراه کننده ای در مذهب شیعه که چون موریانه ای به جان این مذهب افتادند از جمله فرقه باب و بهائیت که باید با اینها مقابله میشد.

 

دلیل دیگر آن هم به گفته عبدالله مستوفی بحث تفنن و سرگرمی بود چون هیچگونه امکاناتی در آن مقطع در خدمت ایرانیان نبود و تعزیه تنها ابزاری بود که مردم میتوانستند با آن اخت بگیرند.

 

اما دلیل مهمتری که این هنر توسط قاجاریان در آن برهه شکل گرفت و برای اجرای آن فضایی همچون تکیه دولت را ساختندکارکرد رسانه ای این هنر بود ببینید ابزار رسانه های گروهی در آن دوره در حد صفر بود اگر روزنامه ای هم وجود داشت این ابزار در اختیار حاکمان و قشر باسواد بود و با اقبال عموم چندان مواجه نبودو سایر رسانه ها نیز هنوز ظهور نکرده بودند بنابراین تعزیه بهترین ابزار رسانه ای برای عموم مردم محسوب میشد به نحوی که تمامی اتفاقات ، زیبایی ها، زشتی ها و...را که میخواستند برای مردم تبیین کنند از این ابزار استفاده میکردند و جالب اینجاست که موثر واقع میشد.

 

وی اضافه کرد: با یک نگاهی به متون تعزیه درون آن هرگونه اتفاقی که در آن دوران رخ میداد و سبک زندگی مردمان آن دوره را درست در نسخه های تعزیه میتوان مشاهده نمود که این دلیل نیز دلیل قانع کننده ای برای شکل گیری این هنر در عصر قاجار بود. ولی نمی‌دانم چرا برخی‌ها علاقه دارند برای آن قدمتی کهن در نظر بگیرند! و تاریخی چند هزار ساله را برای این هنر اعلام میکنند.

در رابطه با تعزیه خوانی در روستاها و اینکه این هنر در مناطق روستای از شهرها پیشی گرفته است بفرمایید؟

 

نمیتوان گفت پیشی گرفته ولی در برخی از استانها بله اجرای تعزیه در روستاها را شاهد هستیم که در شهرها با چنین پدیده ای آشنایی ندارند و سراغ تعزیه را بیشتر باید در روستاها و شهرهای بسیار کوچک  گرفت.

 

همانگونه که ذکر کردم علاوه بر ایجاد و همچنین رشد و ترقی این هنر در عهد قاجاریان ، افول و سقوط این هنر نیز درست در همان دوران بود، تعزیه توسط درباریان قاجاری تنظیم شد و با اقبال عموم مواجه و به طرز حیرت انگیزی و به سرعت و با حمایت حکام قجری در سراسر کشور نشر پیدا کرد، به نحوی که در پایان دوران ناصری معین البکای تعزیه تکیه دولت در سطح کشور افراد خوش صدا و بعضا تعزیه خوانان محلی را شناسایی و به تعزیه های درباری دعوت میکردند.

 

این روند دقیقا تا پایان عهد مظفری و یا مشروطه ادامه داشت و پس از مرگ مظفر الدین شاه که به نوعی با شروع مشروطه همراه بود این هنر به طرز ناگهانی رو به افول رفت که حتی بسیاری از تعزیه خوانها را دستگیر و روانه زندان کردند و این روند حدود 50سال و تا اواخر دهه40(همزمان با جشن جنجالی هنر شیراز ادامه داشت) بنابراین شهرهای کوچک و روستاها(که دست حکومت به راحتی به آنها نمیرسید) شدند قهرمان نجات این هنر و ناگفته نماند که در همین روستاها و شهرهای کوچک هم اربابها و خوانین بانیان اصلی تعزیه بودند و مردم هیچ نقشی نداشتند و فقط تماشاگر این هنر بودند.

 

در خصوص چگونگی اجرا و آموزش این هنر نیز بفرمایید؟

 

اجرا و آموزش این هنر نیز توسط ملاهای مکتب دار و میرزاها صورت میگرفت چون مابقی روستاییان سواد خواندن و نوشتن هم نداشتند و این ملاها باسوادترین مردم روستاها بودند که علاوه بر تعزیه کارهای دیگری همچون تعلیم قرآن و  تلقین اموات و...را نیز انجام میدادند.

 

اینکه برخی از افراد تعزیه را هنر مردمی میدانند که البته حرف صحیح و درستی هم میباشد ، این مردمی بودن هنر تعزیه دقیقا پس از انقلاب بیشتر چشم خورد و عامه مردم به عنوان بانی و برگزار کننده اصلی این هنر شدند.

 

 در این دوران 50ساله که شهرها با این هنر بیگانه شدند، تعزیه روستاها به طرز چشمگیری رونق گرفت و به همین دلیل هم هست که در روستاها و شهرهای کوچک تکایای تعزیه و ابزار و المانهای تعزیه خوانی که معمولا مربوط به یک سده اخیر هستند به چشم میخورد

اشاره ای داشتید به کتاب شبیه نامه در مورد این اثر توضیحی بدهید؟

کتاب شبیه نامه کار پژوهشی بیش از 7سال بنده بود که در 1200صفحه در سال 97روانه بازار شد و ظرف مدت شش ماه هم نایاب شد. در این  اثر اظهاراتی که با شما داشتم به طور کامل مکتوب شده است و ضمن اینکه یک بخش آن اختصاص به تعزیه در استانها را دارد و به تفکیک تمام استانها را از منظر تعزیه بررسی کرده ام جالب اینجاست در بررسی هایی که در تعزیه استانها داشتم هیچ مدرک و سندی جلوتر از دوره قاجار به دستم نرسید.

 

اقدامات دستگاههای اجرایی فعلی را در مورد تعزیه چگونه ارزیابی میکنید؟

اقدامات خوبی صورت گرفته اما نه در حد مطلوب ، در حوزه هنری تلاشهایی شد و حتی دفتر تعزیه نیز توسط حوزه هنری راه اندازی شد و اما کافی نبود . از اقدامات خوب دفتر تعزیه حوزه هنری این بود که تعزیه را فراتر از مرزهای جغرافیای ایران بر د و در عراق که خود بنده نیز حضور داشتم استقبال مردم از این هنر مثال زدنی بود امیدواریم استمرار داشته باشد . ما امیدوار بودیم  که در دانشگاه رشته ای تخصصی برای این هنر  تاسیس شود اما شنیده ایم که گویا دو واحد درسی تعزیه از رشته نمایش حذف شده که این امر مطلوب نیست.