یادی از لسان الغیب؛ حافظِ قرآن به ۱۴ روایت

خبرگزاری شبستان- خراسان جنوبی؛ هر سال ۲۰ مهرماه كه فرا می‌رسد، همه به تكاپو می‌افتند تا قرآنی‌ترين شاعر يا شاعرترين حافظ قرآن ايران زمين را بيشتر از گذشته به خود و به دوست‌داران شعر و فرهنگ فارسی بشناسانند و هر يك به فراخور توانمندی و بضاعتی كه دارند به گوشه‌ای از توانمندی‌های شاعری كه شناخت شعرش شعور می‌خواهد، می‌پردازند.

 

شايد شناخت وجه قرآنی شاعری كه تمام شهرتش را مديون حافظ قرآن بودنش است، در وهله اول كاری آسان جلوه كند اما زمانی كه تنها سند اثبات اين مدعا يك شاه بيت باشد، كار به مراتب سخت می‌شود.

 

*زنده و تازه بودن اشعار حافظ

«شمس الدین محمد» ملقب به خواجه حافظ شیرازی شاعر بزرگ ایرانی از سخنوران نامی جهان به شمار می رود و اکثر اشعار او به صورت غزل است به همین خاطر غزلیات حافظ برای همگان نامی آشنا است، او یکی از تاثیر گذارترین شاعران محسوب می شود.

 

شیوه سخن حافظ شباهت بسیاری به خواجوی کرمانی دارد و این امر مهم کاملاً مشهود است، اشعار حافظ در قرون هجدهم و نوزدهم به زبان های اروپایی ترجمه و نامش در محافل ادبی جهان غرب شنیده می شود.

 

حافظ شیرازی، از محبوب ترین شعرای ایران زمین است که با گذشت قرن ها، آثارش نه تنها در ایران بلکه در سراسر نقاط جهان به شهرت رسیده است؛ موضوع اشعار حافظ بسیار متنوع بوده است و از اشعار او در موسیقی سنتی ایرانی، هنرهای تجسمی و خوشنویسی استفاده می شود.

 

در نزد ما ایرانیان، شیخ حافظ شیرازی داننده اسرار نهان و عالم غیب است که هنگام مواجه شدن با مشکلات یا دو راهی های زندگی یا در مراسمات مختلف ملی به او مراجعه کرده و تفال می زنیم و از اشعارش استفاده می کنیم.

 

شعر حافظ به گونه ای است که هر کس دیوان حافظ را باز می کند و غزلی می خواند، با توجه به شرایط روحی و حال و هوای خود برداشت خاصی از شعر خواهد داشت، بنابراین شعر حافظ، برای تفال مناسب بوده و حال و احوال درونی فرد را بیان می کند.

 

گل در بر و می در کف و معشوق به کام است

سلطان جهانم به چنین روز غلام است

گو شمع میارید در این جمع که امشب

در مجلس ما ماه رخ دوست تمام است

در مذهب ما باده حلال است ولیکن

بی روی تو ای سرو گل اندام حرام است

گوشم همه بر قول نی و نغمه چنگ است

چشمم همه بر لعل لب و گردش جام است

*مروری بر زندگی لسان الغیب

«شمس الدین محمد» ملقب به خواجه حافظ شیرازی و مشهور به لسان الغیب از مشهورترین شعرای تاریخ ایران زمین است که در حدود سال 726 ه.ق در شهر شیراز به دنیا آمد و شهرت اصلی حافظ و رمز پویایی جاودانه آوازه او به سبب غزل سرایی و سرایش غزل های بسیار زیباست.

 

نام پدرش حافظ بهاء الدین بوده که در دوره سلطنت اتابکان فارس از اصفهان به شیراز مهاجرت کرده است و شمس الدین از دوران طفولیت به مکتب و مدرسه رفت و به یادگیری علوم نزد علما و فضلای زادگاهش پرداخت.

 

او در دوران جوانی بر تمام علوم مذهبی و ادبی تسلط یافت و قرآن را حفظ نمود و در دهه بیست زندگی به یکی از مشاهیر علم و ادب دیار خود تبدل شد و به خاطر حفظ بودن قرآن تخلص «حافظ» را برگزید.

 

در دوران جوانی حافظ سلسله محلی اتابکان فارس افول و این ایالات مهم به تصرف خاندان اینجو در آمده بود؛ حافظ مورد توجه و امرای اینجو قرار گرفت و نزد شاه شیخ جمال الدین ابواسحاق حاکم فارس جایگاه والایی داشت.

 

امیر مبارزه الدین مؤسس سلسله آل مظفر در سال 754 ه.ق بر امیر اسحاق چیره گشت اما سلطنت امیر مبارزالدین مدت زیادی به طول نینجامید و در سال 759 ه.ق دو تن از پسران او شاه محمود و شاه شجاع پدر را از حکومت خلع کردند و این دو امیر نیز احترام فراوانی به حافظ می گذاشتند.

 

دیوان حافظ که مشتمل بر حدود 500 غزل، چند قصیده، دو مثنوی، چندین قطعه و تعدادی رباعی است، تاکنون بیش از چهارصد بار به اشکال و شیوه های گوناگون، به زبان فارسی و دیگر زبان های جهان به چاپ رسیده است.

 

شاید تعداد نسخه های خطّی ساده یا تذهیب شدهٔ آن در کتابخانه های ایران، افغانستان، هند، پاکستان، ترکیه و حتی کشورهای غربی از هر دیوان فارسی دیگری بیشتر باشد و نکته خاصی که در دیوان حافظ وجود دارد، کثرت نسخه هایی با مفردات و واژه های گوناگون است که این خصیصه باعث بروز تصحیحات متعدد و گاه متناقض هم در بین مصححان می شود.

 

خیال روی تو در هر طریق همره ماست

نسیم موی تو پیوند جان آگه ماست

علی رغم مدعیانی که منع عشق کنند

جمال چهره‌ي تو حجت موجه ماست

*ویژگی اشعار خواجه حافظ شیرازی

حافظ را چیره دست ترین غزل سرای زبان فارسی دانسته اند و موضوع غزل وصف معشوق، می و مغازله است و غزل سرایی را باید هنری ادبی دانست که درخور سرود و غنا و ترانه پردازی است.

 

تفکر حافظ عمیق و زنده پویا و ریشه دار و در خروشی حماسی است و از شعر حافظ به عنوان «بیت الغزل معرفت» نیز یاد می شود و او بهترین غزلیات مولوی، سعدی، كمال، اوحدی، خواجو و سلمان را استقبال كرده است اما دیوان او به قدری از بیت های بلند و غزلیات عالی و مضمون های نو پُر است كه این تقلیدها و تأثرها در بین آن ها كم و ناچیز می‌نماید.

 

مرتبه والای او در تفكر عالی و حكمی و عرفانی و قدرتی كه در بیان آن ها به فصیح ترین و خوش موسیقی ترین عبارات داشته، او را به عنوان یكی از بزرگترین و تاثیرگذارترین شاعران ایران قرار داده و دیوانش را مورد قبول خاص و عام ساخته است.

 

حافظ صبور باش که در راه عاشقی

هر کس که جان نداد به جانان نمی‌رسد

 

این نكته را نباید فراموش كرد كه عهد حافظ با آخرین مراحل تحول زبان پارسی و فرهنگ اسلامی ایران مصادف بوده است؛ از این روی زبان و اندیشه او در مقایسه با استادان پیش از وی به ما نزدیك تر است و به این سبب است كه ما حافظ را بیشتر از شاعران خراسان و عراق درك می كنیم و سخن او را بیشتر می پذیریم.

 

گر پیر مغان مرشد مـن شد چـه تفاوت

در هیچ سری نیست کـه سری ز خدا نیست

عاشق چـه کند گر نکشد بار ملامت

با هیچ دلاور سپر تیر قضا نیست

در صومعه زاهد ودر خلوت صوفی

جز گوشه ابروی تـو محراب دعا نیست

اي چنگ فروبرده بـه خون دل حافظ

فکرت مگر از غیرت قرآن و خدا نیست

*اعجاز قرآن در اشعار حافظ

نوآوری اصلی حافظ در تک بیت های درخشان، مستقل، و خوش مضمون فراوانی است که سروده است؛ استقلالی که حافظ از این راه به غزل داده به میزان زیادی از ساختار سوره های قرآن تأثیر گرفته است، که آن را انقلابی در آفرینش این گونه شعر دانسته اند.

 

قرآن در زندگی حافظ تاثیر فراوان داشته است و در سراسر دیوان حافظ به ابیاتی برمی خوریم و تاثیر قرآن در آن را می توان مشاهده کرد:

 

صبح خیزی و سلامت طلبی چون حافظ

هرچه کردم همه از دولت قرآن کردم

 

حافظ- همچنان كه از تخلص او برمی آید، قرآن کریم را از حفظ داشت و به چهارده شكل (قرائت هفتگانه) تلاوت می کرد؛

 

عشقت رسد به فریاد ار خود به سان حافظ

قرآن زبر بخوانی با چارده روایت

 

برخلاف اطلاعات حافظ از دقایق عرفانی و اشارات مكرر او به نكات عرفانی، حافظ پیرو طریقتی خاص نبوده است بلكه به عقیده بسیاری، خود او به تنها مراحل سلوك و كمال را طی كرده و به درجاتی نیز رسیده است.

 

حریم عشق را درگه بسی بالاتر از عقل است

کسی آن آستان بوسد که جان در آستین دارد

 

برخی از صاحب نظران برآنند که شعر حافظ، همه الهامات و حدیث قدسی و لطایف حِکمی و نکات قرآنی است؛ عبارات و الفاظ قرآنی و روایی در اشعار حافظ، خود نشانگر توجه و انس او به قرآن در دقت سرودن آن ها است.

 

نـدیـدم خــوش تـر از شعـر تــو حـافـظ بــه قـــرآنی کـــه انـــدر سیـنـه داری

ز حافظان جهان کس چو بنده جمع نکرد لطایـف حـکـمی بـا نـکــات قـرآنی

 

وی در فراز و نشیب زندگی، قرآن را دستاویزی محکم می داند:

حافظا در کنج فقر و خلوت شب های تار

تا بود وردت دعـا و درس قـرآن غم مخور

 

ساختمان غزل های حافظ که ابیاتش بیش از هر غزلسرای دیگر، استقلال، یعنی تنوع و تباعد دارد بیش از تاثر از سنت غزل سرایی فارسی، متاثر از ساختمان سور و آیات قرآن است.

 

می توان گفت از شدت انس با قرآن در واقع به همه گوشه و کنارها و سایه و روشن های پیدا و پنهان لفظی و معنوی قرآن علم حضوری دارد و چنان به آیات قرآن می اندیشد که به ابیات خویش.

 

تو نیک و بد خود هم از خود بپرس چرا بایدت دیگری محتسب

و من یتق الله یجعل له و یرزقه من حیث لا یحتسب

*علت تخلص حافظ

20 مهرماه مصادف با یادروز «خواجه حافظ شیرازی» استاد شعر و سخن و ادب بهانه ای شد تا به سراغ یکی از اساتید ادبیات برویم تا بیش از گذشته با اشعار و غزلیات خواجه حافظ دل ها آشنا شویم کسی که اشعارش از دل بر آمده و بر دل ها نشسته است.

 

«منصور دادی گیو» استاد ادبیات و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد بیرجند در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری شبستان در خصوص خواجه حافظ شیرازی گفت: در باب تخلص «حافظ» چند نظریه وجود دارد که 2 نظریه نسبت به بقیه مورد پسند ادیبان و سخن شناسان است.

 

اولین دیگاه این است که «حافظ شیرازی» حافظ قرآن بوده است و دومین دیدگاه این است که در عالم موسیقی «حافظ» از صدای خوش برخوردار بوده است و به همین دلیل لقب «حافظ» به او داده اند و خود «حافظ »نیز در چند بیت از دیوانش به خوش سخنی و خوش لحنی خودش اشاره می کند.

 

اشعار حافظ شیرازی از چه ویژگی های خاصی برخوردار است که در هر دلی می نشیند؟ از ویژگی های شاخص شعر «حافظ» آن قدرت تصویرنگاری و تصویربرداری اوست و قدرت تصویرهایی که در غزلیات «حافظ» وجود دارد در بسیاری از اشعار وجود ندارد.

قدرت تصویر به خصوص تصویر طبیعت در سرودن غزل کار دشواری است و غزلیات «حافظ» دارای محتوا، زبانی محکم و مضامین غیرطبیعی و ماورای طبیعی است و «حافظ» تصاویر طبیعت را با لطایف و مفاهیم خاص خودش به صورت اعجازگونه بیان کرده است.

 

دوش دیدم که ملائک در میخانه زدند

گل آدم به سرشتند و به پیمانه زدند

ساکنان حرم ستر و عفاف ملکوت

به من راه نشین باده مستانه زدند

 

در این دو بیت «حافظ»، تصاویر جذاب و مکاشفه ماورای طبیعی مشاهده می شود و توانسته است این الهام و مکاشفه را به بهترین زبان بیان کند و این پیام عرفانی شعر «حافظ» است.

 

ویژگی دوم شعر «حافظ» شورآفرینی اشعارش است و هر نکته ای را با شور بیان کرده است و این موضوع راه به صورت نمونه در بیت زیر می توان مشاهده کرد.

 

در نمازم خم ابروی تو با یاد آمد

حالتی رفت که محراب به فریاد آمد

 

در این اشعار سراسر حرکت و هیجان وجود دارد و باعث ایجاد تحولی در انسان می شود به گونه ای که می تواند شور و شوق ماورای طبیعی را می تواند احساس کند. «حافظ» در شعرش سعی کرده است که از مضامین نو و جذابی استفاده کند و یک نکته دیگر در اشعارش گزیده گویی و کم گویی است که جز خصوصیات شاخص و برجسته «حافظ» محسوب می شود.

 

«حافظ» در کوتاه ترین عبارات، بزرگترین مفاهیم را گنجانده است و شیرین بیانی یکی دیگر از ویژگی های اشعار «حافظ» به حساب می آید و این شیرین بیانی در حدی است که فرد را به اشتیاق بیشتر برای شنیدن سخن او وادار می کند.

 

موسیقی الفاظ «حافظ» باعث شده است که شعرش خوشایند باشد و این حالت در اشعار سایر شاعران کمتر دیده می شود و دانش گسترده «حافظ» بر موسیقی واژه ها توانسته است اشعارش را جذاب کند.

 

تقریبا هر چهار نوع موسیقی «بیرونی»، «کناری»، «درونی» و «معنوی» را می توانیم در حد اوج در اشعار «حافظ» مشاهده کنیم چرا که حافظ از هنر خود در سرودن غزلیات بهره برده است.

 

درباره رابطه حافظ و قرآن برای ما توضیح دهید و بگویید که چگونه حافظ این‌قدر با قرآن مأنوس است و می‌توان آن را به خوبی در اشعارش مشاهده کرد؟ قرآن کریم از جهات مختلف بر «حافظ» و اشعارش تاثیر بسیاری گذاشته است که می توان این موضوع را در اشعارش مشاهده کنیم.

 

توجه و اُنس گرفتن «حافظ» از قرآن کریم از چند جنبه می توان مشاهده کرد و در صورت یا سخاتار اشعار «حافظ» مشاهده می کنیم که از ساختار دستوری آیات قرآن کریم بهره برده است.

 

غزلیات «حافظ» از انسجام و پیوستگی خاصی برخوردار است که این موضوع نیز از آیات قرآن کریم تاثیر گرفته است. معنا و محتوا دومین جنبه ای است که «حافظ» از قرآن کریم بهره برده است و در اشعارش مفاهیم قرآنی قابل مشاهده است.

 

هیچ بار برداری بار گناه دیگری را بر نخواهد داشت

عیب رندان مکن ای زاهد پاکیزه سرشت که گناه دگران بر تو نخواهد نوشت

 

درباره شیوه‌های اقتباس حافظ از مباحث قرآن کریم توضیح دهید. «حافظ» از آیات قرآن کریم اقتباس کرده است و اقتباس به این معنا است که باید تمام یا بیشتر آیه در شعر ذکر شود و این موضوع را می توان اشعار «حافظ» مشاهده کنیم.

 

چو هست آب حیاتت به دست

فلاتمت و منَ الماءِ كل شیءٍ حی

 

گاهی اوقات «حافظ» در اشعار خود نیز از قدرت تلمیح استفاده کرده و اشاره ای به آیه و یا داستان های قرآن کریم داشته است و قصدش این بوده که ساختار اشعار خود را به ساختار آیات قرآن کریم نزدیک کند.

 

من از آن حُسن روز افزون که یوسف داشت، دانستم

که عشق از پرده عصمت برون آرد زلیخا را

 

«حافظ» در اشعارش به نقد نهاد‌های دینی، قاریان و حافظان قرآن کریم پرداخته است، در این باره شرح دهید. «حافظ» به عنوان یک اصلاح کننده اجتماعی در عصر خودش است و این موضوع طبیعی است که حافظان و قاریان زمان خود را نقد می کند.

 

بسیاری از افرادی که در وادی قرآن در زمان «حافظ» قدم گذاشته بودند فقط به جنبه ظاهری و بهره گیری های مادی قرآن کریم توجه داشتند و به همین دلیل «حافظ» این افراد را با زبان ظنز نشانه می گیرد که شما جز ریاکاران و دین فروان نیستید.

 

«حافظ شیرازی» در جاودانه ماندن فرهنگ فارسی چه نقشی داشته است؟ «حافظ» درخشان ترین ستاره فرهنگ فارسی است و شیاد کمتر شاعری را پیدا کنیم که این گونه توانسته است در طول تاریخ به اندازه «حافظ» در عمق زوایای جامعه ما نفوذ کرده و حضور داشته باشد.

 

«حافظ» شاعر همه قرن هاست و به گروه خاصی تعلق ندارد و به همین دلیل است که در اغلب خانه ها دیوان «حافظ» با قداست و حُرمت خاص در کنار کتاب های آسمانی دیگر قرار گرفته است.

 

«حافظ» در کنار مضامین قرآنی و اسلامی به مضامین ایرانی و فارسی هم توجه داشته است و به همین دلیل است که دعوت به امید و روشنایی ها و شادی ها در فرهنگ فارسی بسیار مشاهده می شود و «حافظ» توانست به پاکیزگی ها، طراوت و تازگی ببخشد.

 

«لسان الغیب» توانست یک شگفتی و شادی و سرزندگی خاصی را از طریق شعر به جامعه دهد و جامعه را به یک آینده روشن امیدوار کند.

 

اشعار حافظ شیرازی در دنیا چه جایگاهی دارد؟ «حافظ» شخصیتی است که توانست بخشی از فرهنگ ایرانی و اسلامی را در غزلیات خود باز گوید و توانسته آن را در طول سال ها در اختیار علاقمندان ایرانی و خارجی قرار دهد.

 

از نکته های بارز تاثیرگذاری اشعار «حافظ» می توان به نظر بزرگترین شاعر آلمانی «گوته» اشاره کرد که یک دیوانی با عنوان غربی و شرقی بر گرفته از دیوان «حافظ» می سراید.

 

شخصیت های بسیاری از اشعار «حافظ» تاثیرپذیری داشته اند و این موضوع نشان دهنده جایگاه بالای اشعارش در میان شاعران و ادیبان جهانی است.

 

عشق و عرفان موجود در اشعار «حافظ» باعث شده است تا غزلیات او در میان ادبیات جهان جایگاه والایی پیدا کند و در اشعار «حافظ» تمام پیام های عشق ورزی و انسان دوستی بیان شده است.