سیره علمی و رفتاری حضرت عبدالعظیم (ع) الگویی برای سفیران سیاسی و فرهنگی نظام اسلامی

به گزارش خبرنگار اندیشه خبرگزاری شبستان، وکالت به مفهوم «نمایندگان ویژه ی ائمه  معصومین (ع) برای انجام یک سلسله وظایف خاص در میان شیعیان بود.اگرچه شبکه بین المللی وکالت در زمان امام صادق (ع) راه اندازی شد اما اوج فعالیت های این شبکه در زمان حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) صورت گرفت. حضرت عبدالعظیم از شاگردان امام جواد (ع) و امام هادی (ع) بودند؛ بر همین اساس فعالیت های شبکه وکالت در دوران این امام بزرگوار بسیار توسعه و گسترش پیدا کرد. با توجه به اینکه در زمان امام حسن عسکری (ع) اختناق ها و فشارها افزایش یافته بود و دوران امامت این حضرت هم نسبت به امامان دیگر کمتر بود (6 سال امامت). قبل از امام جواد (ع) نیز با توجه به مشکلاتی که برای امامان بزرگوار ما رخ داده، امکان توسعه این شبکه وجود نداشت؛ اگرچه امام موسی کاظم (ع) و امام رضا (ع) هم در انسجام بخشی به شبکه وکالت نقش مهمی ایفا کردند.لذا در این خصوص با دکتر «محسن معارفی»، رییس پژوهشکده علوم انسانی پژوهشگاه المصطفی گفت و گویی انجام دادیم که در ادامه تقدیم حضورتان می شود.

در زمان حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) ساختار تشکیلاتی فعالیت های بین المللی ائمه (ع) چگونه بود؟

وکالت به مفهوم نمایندگان ویژه ی ائمه  معصومین (ع) برای انجام یک سلسله وظایف خاص در میان شیعیان بود.شواهد و مستندات تاریخی، حکایت از آن دارند که از دوران امامت امام صادق (ع) به این سو، برخی از اصحاب و یاران امامان شیعه (ع) به عنوان نمایندگان یا وکلای آنان، در مناطق و نواحی مختلف شیعه نشین وظایف خاصی را انجام می دادند. از اینرو، می توان امام صادق (ع) را مؤسس تشکیلاتی قلمداد کرد که بعدها توانست نقش بسیار مهمی را در جامعه شیعی عصر ائمه (ع) ایفا نماید. مناطقی که وکلا در ادوار مختلف فعالیت سازمان وکالت، در آنها، مشغول فعالیت بودند، شامل نواحی مختلف شیعه نشین در جزیرة العرب، شمال آفریقا، عراق و ایران بود.

اگرچه شبکه بین المللی وکالت در زمان امام صادق (ع) راه اندازی شد اما اوج فعالیت های این شبکه در زمان حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) صورت گرفت. حضرت عبدالعظیم از شاگردان امام جواد (ع) (17 سال امامت ) و امام هادی (ع) (34 سال امامت) بودند؛ بر همین اساس فعالیت های شبکه وکالت در دوران این امام بزرگوار بسیار توسعه و گسترش پیدا کرد. با توجه به اینکه در زمان امام حسن عسکری (ع) اختناق ها و فشارها افزایش یافته بود و دوران امامت این حضرت هم نسبت به امامان دیگر کمتر بود (6 سال امامت). قبل از امام جواد (ع) نیز با توجه به مشکلاتی که برای امامان بزرگوار ما رخ داده، امکان توسعه این شبکه وجود نداشت؛ اگرچه امام موسی کاظم (ع) و امام رضا (ع) هم در انسجام بخشی به شبکه وکالت نقش مهمی ایفا کردند.

افرادی که به عنوان سفیر و وکیل در این شبکه انتخاب می شدند، افراد صددرصد قابل اعتماد ائمه معصومین (ع) بودند، البته حکومت عباسی هم تمام تلاش خود را در جهت کشف افراد فعال این شبکه به کار می بست. بر همین اساس وقتی والی مدینه متوجه رفت و آمدهای زیاد به منزل امام هادی (ع) شد با ارسال نامه ای از متوکل عباسی خواست که امام را به سامرا تبعید کند. متوکل هم نامه ای به ظاهر محترمانه به امام هادی (ع) نوشت و از او خواست که نزد او در سامراء برود، و البته هدفش کنترل بیشتر فعالیت های بین المللی امام هادی (ع) بود. حکومت مرکزی نسبت به فعالیت های امام بسیار سخت گیر بود، گاهی مواقع گزارش می دادند که در خانه امام سلاح و اموال فراوانی وجود دارد، ولی ماموران حکومت با انجام تفتیش بدون نتیجه بر می گشتند.

حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) چه نقشی در این تشکیلات داشتند؟

وقتی امام هادی (ع) از مدینه به سامرا تبعید شدند، برخی ارتباطات حضرت با یاران خاص خود از جمله حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) دشوار شد و امکان برقراری ارتباط تا حدودی از بین رفت؛ بر همین اساس حضرت عبدالعظیم (ع) نیز مدتی بعد از مدینه به سامرا مهاجرت کردند تا به امام هادی (ع) ملحق شوند البته بعید نیست که این مهاجرت هم به دستور امام صورت گرفته باشد. طولی نکشید که حکومت عباسی نسبت به  فعالیت های حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) حساس شد. بر همین اساس امام هادی (ع) تصمیم گرفتند، حضرت را به عنوان سفیر و وکیل خود به شهر ری اعزام کنند. در آن دوران «ری» یکی از شهرهای مهم مسلمانان به شمار می رفت؛ همان طور که می دانید عمر سعد هم به شوق رسیدن به حاکمیت ری آن جنایت ها را نسبت به خاندان اهل بیت (ع) و امام حسین (ع)  مرتکب شدند. با توجه به اینکه جمعیت شیعیان در ری (به خصوص در جنوب شرق ری) قابل توجه بود و از مراکز مهم حکومتی نیز بود، امام هادی (ع) حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) را جهت انجام فعالیت های وکالت به این شهر اعزام کردند.

حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در مقام وکیل امام هادی (ع) چه ویژگی هایی داشتند؟

ابتدا لازم است تأکید کنم این طور نبود که همه وکلای خاص (سفیران بین المللی) ائمه معصومین (ع) ماموریت های خود را به خوبی انجام داده و به سرانجام رسانده باشند. طبق مستندات تاریخی حدود 15 نفر از وکلای خاص در دوران امامان مختلف دچار انحراف شدند به گونه ای که حاضر نشدند ده ها هزار دیناری که نزد خود داشتند به امام بعدی واگذار کنند، برخی نیز راه غلات را پیمودند، حتی جهت کسب درآمد بیشتر برای ائمه (ع) مقام هایی مانند «الوهیت» قایل می شدند در حالی که خود ائمه معصومین (ع) این گونه مقامات را برای خودشان رد می کردند. در میان این منحرفان وکلای دیگری مانند حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) بودند که گل سرسبد این ساختار تشکیلاتی به شمار می رفتند. حضرت حضرت عبدالعظیم حسنی (ع)  به عنوان وکیل خاص امام هادی (ع) در شهر ری انجام وظیفه می نمودند. ایشان در مقام وکالت خاص امام ویژگی هایی داشتند که این ویژگی ها می تواند برای افرادی که امروزه به عنوان سفیر سیاسی یا سفیر فرهنگی ما به کشورهای خارجی اعزام می شوند، الگوی کامل و مطلوبی باشد.

اولین ویژگی حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) این بود که بسیار امانت دار، راستگو و درستکار بودند. ایشان صددرصد مورد اعتماد امام هادی (ع) بودند به گونه ای که وقتی شیعیان از امام هادی (ع) سوالاتی می پرسیدند ولی دسترسی آنها به حضرت عبدالعظیم حسنی راحت تر و نزدیک تر بود امام آنها را نزد حضرت ارجاع می دادند. ویژگی دوم حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) عابد و زاهد بودن ایشان بود. عبادت و پرهیزکاری ایشان زبانزد عام و خاص بود. وقتی حضرت به ری عزیمت کردند تا مدت های طولانی هر روز روزه می گرفتند و شب ها به عبادت مشغول بودند لذا وقتی فردی سفیر سیاسی یا سفیر فرهنگی امام معصوم (ع) یا حکومت اسلامی می شود باید خود نیز در همان لباس زهد و تقوا ظاهر شود و صرفا خود را محدود به وظایفی نکند که در آیین نامه های سازمانی آمده است، چون در نگاه مردم «سفیران» افراد معتمدی هستند که نظام به آنها اعتماد کامل کرده و مردم می توانند در زمان نیاز به این سفیران به عنوان نمایندگان ویژه ی نظام اسلامی مراجعه کنند.

سومین ویژگی حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) را می توان عالم بودن آن حضرت برشمرد. ایشان یک شخصیت علمی برجسته بودند. ایشان علاوه بر نقل حدود دویست حدیث از ائمه معصومین (ع) دو کتاب به نام «خطبه‌های امیرالمومنین علیه‌السلام» و «یوم و لیله» را نیز از خود به یادگار گذاشتند. کتاب «یوم و لیله» درباره وظایف و اعمال مستحب و اخلاقی افراد در هر شبانه روز مطالبی عرضه شده بود که متأسفانه اصل این اثر همانند بسیاری از آثار ارزشمند اسلامی در طول تاریخ از بین رفته است. مباحثات حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) و تعابیری که به کار بردند، بیانگر اشراف کامل ایشان به مباحث کلامی، فلسفی، اخلاقی و فقهی روز است.

چهارمین ویژگی که بر اساس منابع تاریخی می توان برای آن حضرت در این مقام شمرد، این بود که حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) همواره دغدغه ی این را داشتند که اعتقادات نیک و عقایدی خالص داشته باشند. با وجود اینکه آن حضرت حدود 40 سال از امام هادی (ع) بزرگ تر بودند، اعتقادات دینی خود را به این امام جوان عرضه کردند و امام هم اعتقادات وی را تأييد كردند. حضرت عبدالعظيم می فرماید:به خدمت آقايم امام هادي(ع) رسيدم. پس چون چشمش به من افتاد، فرمود «آفرين بر تو اي ابوالقاسم! تو به درستي دوست ما هستي.عبدالعظيم سپس از امام(ع) خواست تا دينش را بر آن حضرت عرضه كند تا اگر مورد رضايت امام(ع) است؛ تا زماني كه خدا را ملاقات كند يعني تا هنگام مرگ بر آن ثابت قدم بماند و امام از او خواست تا دينش را بيان كند.

آنگاه به بيان اصول اعتقادي خود و مسايلي در باب توحيد، نبوت، امامت و معاد پرداخت و امام هادي(ع) خطاب به او فرمودند: اي اباالقاسم! قسم به خدا، مطالبي كه گفتي، دين خدا است كه براي بندگانش برگزيده است، پس بر آن پايدار باش! خداوند تو را بر اعتقاد ثابت در دنيا و آخرت پايدار كند.این نکته بسیار مهمی است که دغدغه یک سفیر و وکیل این باشد که بداند آیا عقایدش مطابق امام زمان خود هست یا خیر؟ تا در راه گسترش آنها تلاش کند.

 ویژگی های مهم دیگر حضرت عبدالعظیم (ع) پاکبازی، جانثاری و خطرپذیری آن حضرت در راه وکالت بود. طبق روایات آن حضرت به صورت یک فرد ناشناخته بعد از طی مسیر طولانی وارد ری شدند و در منزل یکی از شیعیان سکنی گزیدند. وقتی فردی به دلیل اعتقادات و باورهای خود سفیر و وکیل نظام اسلامی می شود و می پذیرد که امور امام خود و نظام اسلامی را وکالت کند، باید پاکباخته و خطرپذیر باشد، یعنی همه احتمالات، مسایل و مشکلات این مسیر را به جان بخرد و وظیفه خود را نیز به نحو احسن انجام دهد که حضرت عبدالعظیم (ع) چنین شخصیتی داشتند.ششمین ویژگی های مهم حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در مقام وکالت امام هادی (ع) ارتباط ایشان با دیگر وکلا بود. «حضرت» با وکیل امام در قم نیز ارتباط داشتند. این امر بیانگر این است که یک سفیر و وکیل موفق باید علاوه بر ارتباط با مردم، تعاملات و ارتباطات خوب و گسترده ی سازمانی با سایر هم صنفان و همکاران خود داشته باشد.

نا گفنه نماند آنچه به انسان اهلیت وکالت و سفارت می دهد، خود فرد است نه نسب و نژاد او. آخرین ویژگی آن حضرت در مقام وکالت این بود که اتکای ایشان به اهلیت و کارآمدی خودشان بود و نه تکیه بر نسب خودشان. در روایات است که وقتی عبدالعظیم حسنی (ع) وارد شهر ری شدند و شیعیان متوجه شدند که ایشان از جانب امام هادی (ع) آمده اند، به گرد ایشان جمع شدند. با اینحال حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) چیزی نسبت به نسب خودشان بیان نفرمودند که من از نوادگان امام حسن مجتبی (ع) هستم. طبق نقل تاریخی بعد از رحلت حضرت عبدالعظیم (ع) یک نوشته ای در لباسش یافت شد که در آن نسب ایشان تا امیرالمومنین (ع) نوشته شده است.این ویژگی های حضرت می تواند الگویی برای سفیران سیاسی و فرهنگی نظام جمهوری اسلامی ایران باشد.

جایگاه حضرت عبدالعظیم حسنی ع نزد امام هادی ع چگونه بود؟

ویژگی های کم نظیر حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) باعث شده بود که امام هادی (ع) احترام ویژه ای برای این حضرت قایل شوند به طوری که گاهی مواقع مورد رشک و حسد اطرافیان قرار می گرفتند. امام هادی (ع) فرمودند: اگر من نسبت به این سید بزرگوار احترام می گذارم به دلیل مقام علمی و ویژگی های ایشان است.روایت است: حضرت عبدالعظيم حسنی (ع) به محضر امام هادی عليه‌السلام مشرف شدند، حضرت پس از خوش‌آمد گویی به او فرمودند:«یَا أَبَا الْقَاسِمِ أَنْتَ وَلِيُّنَا حَقّاً»؛«تو قطعاً جزء دوستان ما هستی».

گاهی امام هادی (ع) پیامی توسط شیعیان به حضرت عبدالعظیم(ع) می فرستادند و تاکید می فرمودند که سلام ما را به ایشان برسانید. بعد از رحلت حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) که دو سال پیش از شهادت امام هادی (ع) بود،امام شیعیان را تشویق به زیارت آرامگاه مقدس حضرت عبدالعظیم حسنی می کردند،این امر نشان دهنده جایگاه وکیل و سفیر خوب حضرت نزد امام معصوم (ع) است.

همچنین امام هادی (ع) فرمودند: «مَنْ زَارَ قَبْرَهُ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّة»هر كس قبر عبدالعظيم حسنى (عليه السلام) را زيارت كند، بهشت بر او واجب مى گردد. یا در حدیث دیگری می فرمایند: ثواب کسی که مرقد حضرت عبدالعظیم (ع) را زیارت کند، همانند ثواب کسی است که امام حسین (ع) را در کربلا زیارت کرده است، چه افتخاری بالاتر از این برای حضرت که حتی بعد از رحلت هم در مقام وکالت و سفارت ائمه معصومین (ع) به عنوان یکی از پایگاه تشیع می تواند نقش آفرینی داشته باشد.