مسجد جامع «تون» زیبای تاریخی در دل شهر انارها

خبرگزاری شبستان-خراسان جنوبی؛ مسجد به عنوان جایگاه عبادت مسلمانان، از مهم ترین نهادهای جامعه اسلامی با کارکردی چندمنظوره به شمار می آید و همواره در طول تاریخ اسلام نقشی بنیادین و اصلی ایفا نموده است.

در اسلام نماز خواندن در مسجد آن قدر اهمیت دارد که می گویند اگر انسان نماز اول وقتش را تأخیر بیندازد، اما در مسجد بخواند، بهتر است از این که نمازش را اول وقت و در خانه بخواند، مسجد در اسلام محلی است که باید استفاده چند منظوره داشته باشد.

*مسجد نقطه عطف تمدن اسلامی

مسجد را می توان مهم ترین پایگاه تمدنی در جهان اسلام دانست که پیش از این دارای کارکردهای بسیار مهم سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی بوده است و این کارکردها قطعاً بیشتر و ملموس تر از آنچه امروز شاهد آن هستیم، بوده است که به دلیل مواجهه جامعه اسلامی با مسائل جدیدی چون فرهنگ مدرنیته، به مرور زمان، به فراموشی سپرده شده است.

یکی از کارکردهای مهم سیاسی مسجد که متأسفانه نادیده گرفته می شود، «تعادل بخشی بین مردم و حاکمیت اسلامی» است؛ از آن جا که مسجد خانه خداست و تعلق به دولت ها و قدرت ها ندارد، این ظرفیت را دارد که بدون انگیزه های حزبی و جناحی، مرکزی برای تعادل بخشی بین حاکمیت و مردم باشد.

مساجد می توانند از یک طرف با «کنترل و نظارت بر امر حکومت داری اسلامی» حرف دل مردم را به متولیان امور حکومت برساند و از طرف دیگر به عنوان حامی و پشتیبان حکومت از ارزش های نظام اسلامی دفاع کنند.

ساخت یکی از پایگاه های مهم دینی یعنی مسجد دارای ارزش و اعتبار والایی برخوردار است؛ امام صادق (ع) فرمود: «مَن بَنی مَسجِدا بَنَی اللّه لَهُ بَیتا فی الجَنّةِ؛ هر کس مسجدی بسازد، خداوند برای او در بهشت خانه ای بسازد»؛ این روایت و ده ها روایت دیگر نشان می دهد که یکی از اعمال مستحب که بر آن تأکید فراوانی هم شده است، ساخت مسجد است.

*نقش مساجد در بهبود وضعیت اقتصادی جامعه

مسجد در پیروزی انقلاب اسلامی به عنوان پایگاه اصلی انقلاب نقش آفرینی کرد و امروز هم مسجد در کانون تحولات بیداری اسلامی در منطقه قرار دارد و نقطه آغاز تحول های بنیادین در جامعه محسوب می شود و مسجد مکانی است مقدس که می تواند افرادی همچون شهید فخری زاده، شهید محمدی، شهید احمدی روشن و سردار شهید قاسم سلیمانی تربیت کند.

امروز مساجد این ظرفیت را دارند همچون صدر اسلام به محور فعالیت های دینی و فرهنگی و حتی اقتصادی در جامعه اسلامی تبدیل شوند و ظرفیت مساجد در زمینه های مختلف به خصوص اقتصادی بر هیچ کس پوشیده نیست.

طی سال‌های اخیر با توجه به شیوع ویروس کرونا و افزایش فشار تحریم ها بر ایران اسلامی مشاهده کردیم که مساجد به میدان نبرد اقتصادی آمدند و با تشکیل کسب و کارهای خانگی کوچک در جهت بهبود معیشت مردم اقداماتی موثر انجام دادند.

امیدواریم مسئولان به سمت مساجد بیایند و مساجد را علاوه بر تبدیل کردن به قطب فرهنگی و مذهبی جامعه به یک قطب اقتصادی نیز تبدیل کنند چرا که این اماکن از ظرفیت بسیار زیادی برخوردار هستند چرا که مردم به مساجد بیش از سایر اماکن اعتماد و اعتقاد دارند.

*قدمت مساجد در ایران اسلامی

در ایران اسلامی مساجد علاوه بر اینکه برای برپایی نماز مورد استفاده قرار می‌گیرند، جایی برای توسعه ارتباطات اجتماعی مسلمانان، شناخت یکدیگر و یاری رساندن به هم نیز هستند و در ایران زیبا، مساجدی با معماری و ساختار حرفه‌ای و خارق‌العاده کم نداریم و قدمت برخی از این مساجد به سال‌های صدر اسلام می‌رسد.

مسجد جامع فهرج یا مسجد امام حسن (ع) که در نیمه اول قرن یکم هجری بنا شده است یکی از قدیمی ترین مساجد ایران اسلامی است که در دوره ساسانی در ایران اسلامی تاسیس شده است و تاکنون هیچ تغییری در خود ندیده است و این موضوع نشان می دهد که ایرانیان به ساخت مسجد توجه بسیاری داشتند.

در ایران اسلامی اکنون بیش از 79 هزار مسجد وجود دارد که مردم از خدمات فرهنگی، مذهبی، اجتماعی و اقتصادی آن بهره مند می شوند و درست است که برخی از مساجد فعالیت زیادی ندارند اما مردم ایران اسلامی اجازه نمی دهند که مسجدی به فراموشی سپرده شود و چراغ آن خاموش گردد.

*مسجد جامع تون؛مسجدی به قدمت تاریخ

در خراسان جنوبی نیز بیش از 2 هزار مسجد احداث شده است و این نشان دهنده ایمان و اعتقادات مردم به اسلام و مساجد است و یکی از قدیمی ترین مساجد این استان مسجد جامع تون یا فردوس است که در قرون پنجم و ششم هجری قمری ساخته شده است.

به فردوس یا همان تون می رویم شهرستانی که یکی از قدیمی ترین مساجد تاریخ اسلام را در دل خود جای داده است مسجدی که قدمت آن به دوره سلجوقیان باز می گردد و مسجد جامع تون که با نام‌های مسجد جامع فردوس و مسجد جامع قدیم نیز شناخته می‌شود از مهم‌ترین و دیدنی‌ترین جاذبه‌های این شهر است که بیش از یک هزار سال قدمت دارد.

وارد شهر فردوس یا شهر تاریخی تون می شویم و به سمت میدان گلشن با کمک و راهنمایی مردم عزیز این شهرستان می رویم جایی که مسجد جامع فردوس در آن جا خوش کرده است و با جویاشدن از اهالی محلی توانستیم آدرس این مسجد زیبا را به راحتی پیدا کنیم؛ این بنا جزو مکان‌هایی در این منطقه است که برای سال‌های متوالی در اثر اشتباهات انسانی و بلایای طبیعی همچون سیل و زلزله آسیب‌های فراوان دیده است؛ اما همچنان استوار مانده و اقدامات مرمتی نسبتا کاملی در دوره‌های مختلف تاریخی روی آن انجام شده است.

وارد کوچه ای حدود 10 متری می شویم که مسجد جامع تون در آن قرار دارد و طاق ورودی زیبایش نشان دهنده معماری ایرانی و اسلامی است که نشان دهنده توجه ایرانیان به هنر درصدر اسلام جهت تاسیس مساجد بوده است.

شرایط مساعدی برای بازدید کردن گردشگران و مسافران از این مکان حیرت‌انگیز و باشکوه در کمال آسایش ایجاد شده است. این بنای تاریخی با وسعت حدود سه هزار مترمربع پذیرای بسیاری از علاقه‌مندان به تاریخ و اصالت این مرز و بوم است و سالانه نیز افراد مختلفی به این مکان سفر کرده و از جاذبه‌های موجود در آن بهره‌مند می‌شوند.

این بنا از آثار معماری «سبک خراسانی» است که با تماشای آن می‌توانیم زمان‌های قدیم را تجسم کنیم و در گذشته مسجد جامع تون یا همان فردوس در نقطه‌ مرکزی این شهر قرار داشت و تمام اهالی قدیمی شهر می‌توانستند به راحتی به این مکان دسترسی داشته باشند، ولی با گذشت زمان و به دلیل ساخت و سازهای معاصر صورت گرفته در این شهر، در حال حاضر این مسجد در قسمت جنوب غربی بافت شهر تاریخی فردوس قرار گرفته است.

این مسجد قدیمی و تماشایی جزو آثار ملی ایران است و در سال 1354 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و تحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی این شهر قرار دارد و با ورود به آن ابهت معماری سلجوقیان را به خوبی می توانیم تجربه کنیم و شکوه و زیبایی عهد سلجوقی در ایران را نشان می دهد و لحظاتی محسور کننده برای علاقمندان به هنر و تاریخ را رقم می زند.

در ورودی مسجد دو گلدان شمشاد زیبایی ورودی تاریخی این بنا را دو چندان کرده است و معماری مسجد جامع فردوس به عنوان یکی از بهترین نمونه‌های معماری ایرانی-اسلامی شناخته می شود که اگر یک دفعه از آن بازدید کنید، برای همیشه نقوش منحصربه‌فردی که در آجرکاری اصیل این بنا استفاده شده است، در ذهن و خاطر هر انسانی به گونه ای نقش خواهد بست که هیچ گاه این اثر تاریخی را فراموش نخواهد کرد.

ساختار معماری و تزیینات آجرکاری شده‌ ایوان غربی این مسجد که مربوط به قرن پنجم و ششم هجری قمری یعنی دوره سلجوقی است ما را به خودش جذب می کند و چه زیبا و هنرمندانه این ایوان با آجر ساخته شده است و هیچ نقصی در آن دیده نمی شود.

در جبهه شرقی این بنا شبستانی با عنوان شبستان آخوند ملااکبر یا شبستان صدستون وجود دارد که در اوایل دوره قاجاریه احداث شده و از صد ستون قطور ساخته شده ‌بود اما متاسفانه در زلزله سال ۱۳۴۷ به طور کامل تخریب شد که اگر این بخش از بنا به صورت اصیل تا به امروز باقی مانده بود، جذابیت‌های آن افزایش می‌یافت.

در جبهه‌ شرقی مسجد، رواق‌هایی مجاور صحن قرار دارند که براساس کتیبه‌ای که در مسجد نصب شده، می‌توان عنوان نمود در زمان قاجار، شبستان زمستانی دارای صد ستون به این قسمت اضافه شده است.

ایوان مسجد جامع فردوس مرتفع است و با ارتفاع ۱۶ متر چشم هر بیینده‌ای را به خود جذب می‌کند؛ پوشش این ایوان از طاق و تویزه ساخته شده که به‌کارگیری طاق و تویزه از ویژگی‌های سبک معماری خراسانی تلقی می‌شود و آجرنمای تزئینی ایوان مسجد جامع فردوس، به صورت تکرار یک شکل هندسی در قالب‌‌های ۶۰ در ۶۰ سانتی‌متر شکل گرفته است.

جالب است بدانید در قدیم در بین فضاهای خالی این نمای آجرکاری شده‌ چشم‌نواز، قطعات کاشی خوش‌رنگی وجود داشته که درحال‌حاضر تنها ۳ یا ۴ قطعه از آن‌ها، آن هم به صورت غیرمنظم به جای مانده است و متاسفانه هیچ نشانی از آن کاشی‌‌های با ارزش مشاهده نمی‌‌شود؛ اما هنوز در نمای فضای پوشش داخلی ایوان زیبای مسجد جامع فردوس، نشانه‌هایی از نقاشی‌دیواری بر گچ به چشم می‌خورد و این نقاشی‌های دیواری در قدیم بسیار دل‌فریب بودند و افراد را جذب فضای روحانی و مقدس مسجد می‌نمودند.

در اوایل قرن دهم هجری، زلزله‌ای مهیب در این محدوده رخ داد که نقشه اصلی مسجد جامع فردوس را ویران نمود و بخش‌هایی از آن را تخریب کرد، آن‌چه از این بنا باقی مانده شامل شبستان‌های تابستانی و زمستانی می‌شود که در اضلاع شمالی و جنوبی مسجد قرار گرفته‌اند و همچنین در جهت قبله یعنی ضلع غربی مسجد، ایوان، دو گنبدخانه و شبستان‌هایی در دو سمت آن‌ها قرار گرفته‌اند.

رواق‌هایی هم دور تا دور صحن مسجد قرار گرفته و زیبایی آن را کامل‌تر نموده‌اند به گونه‌ای که این اجزا بر شما تاثیری خاص خواهند گذاشت و شما را از زمان خارج کرده و حس مکان موجود در این مسجد شما را به گذشته‌هایی دور خواهد برد.

اگر به دنبال کهن‌ترین بخش این مسجد هستید، باید گفت ضلعی از این مجموعه که ایوان قبله در آن قرار گرفته، اصیل‌ترین و قدیمی‌ترین جبهه‌ بنا به لحاظ سابقه‌ تاریخی است و در هر خشت آن داستانی از هر دوره‌ تاریخی و اتفاقاتی که در این مسجد گذشته، پنهان شده است؛ بهره‌گیری از کاشی و ترکیب آن با آجر منحصربه‌فرد، بسیار جذاب و تماشایی بوده که اکنون گوشه‌هایی از این آثار ارزشمند مسجد به جای مانده‌اند.

شبستان ضلع شرقی بنا که تخریب شده، در اوایل دوران قاجاریه ساخته شده بود و در آن یک محراب وجود داشت؛ در جهت محراب اولیه مسجد بنا شده بود و دو سمت آن دو، دری وجود داشته که درحال حاضر آن‌ها هم از میان رفته‌اند؛ اما دانستن این موضوع که در گذشته هر ضلع بنا چه آثاری داشته به شما کمک می‌کند تا بتوانید تجسم بهتری از وضعیت قدیمی این مسجد داشته باشید و در گذشته این شبستان چهار بادگیر داشته که آن‌ها هم در خلال زلزله تخریب شده‌اند.

قسمت دیگر که بخش زمستان‌نشین این مسجد است شبستان عظیمی با 100 ستون به قطر دو متر وجود دارد که ستون‌هایش، سقف سنگین خشتی و گلی این شبستان زیبا را نگه داشته‌اند و به منظور استفاده نمودن از نور، سنگ‌های مرمر شفافی که سبب تابیده شدن آفتاب به فضای داخلی مسجد می‌شود، میان ستون‌ها و در سقف شبستان جای گرفته‌اند که تلالو نور خورشید را درخشان‌تر روی بنا انداخته و چشم‌نوازی می‌کنند.

مسجد جامع تون (فردوس) دارای تزیینات آجرکاری و تلفیق آجر و کاشی است و زیبایی تزئینات این مکان بی‌همتا است و به ندرت می‌توان مشابه آن را در جای دیگری مشاهده کرد؛ ورودی بنا ساده کار شده؛ اما باز هم عنصری دعوت کننده و جذاب است و ایوان آن بدون هیچ‌گونه تزیینی، تنها با یک طاق بوده که در بخش داخلی آن روکشی از گچ به همراه کاربندی گچی ساخته شده است.

این مسجد در زمان‌های دور دارای ورودی دیگری در جبهه‌ جنوبی خود نیز بوده که از طرف بازار قدیم شهر به مسجد راه داشته است که پس از این که این بازار اصیل و سنتی بر اثر زلزله تخریب شد و این ورودی نیز کارکرد خود را از دست داد و دیگر از آن استفاده نمی‌شود.

در این بنا ایوان چوبی احداث شده است که از طریق آن وارد یک راهرو خواهید شد و سپس به شبستان راه می یابیم؛ در سمت غرب مسجد و داخل صحن آن، ایوان رفیع و زیبایی به چشممان می‌خورد که قسمت فوقانی آن از بین رفته و در حال حاضر به شیوه‌ خنثی مرمت و تعمیر شده است و این ایوان دارای دو نیم‌ستون نیز بوده که در حال حاضر بقایایی از آن‌ها به جای مانده است.

در کناره‌ لچکی‌های این ایوان بلند، کاشی‌های لاجوردی اندکی نشان‌دهنده شکوه تزئینات کاشی‌کاری این بنا در گذشته هستند و این کاشی‌های زیبا برای عکاسی سوژه مناسبی خواهند بود و تصاویری بسیار زیبا از این بخش می‌توان به ثبت رساند؛ دیوار‌های سمت راست و چپ نمای بیرونی ایوان، دارای تزیینات آجرکاری مزین به نقوش هندسی و گره‌های آجری هستند و به صورت چشم‌نوازی بر زیبایی‌های این بنا افزوده‌اند.

فضای درونی ایوان گچ‌کاری شده و در سمت جنوب غربی آن، محراب کوچکی پوشیده از گچ، مزین به مقرنس گچی به چشم می‌خورد و در سمت جنوبی ایوان، در کوچکی این بخش را به شبستان اتصال می‌دهد؛ بخش خارجی طاق با تزیینات گچ‌کاری شده در زمینه‌ای اخرایی بازدیدکنندگان را به خود جذب می‌نماید و در سمت چپ و راست ایوان مسجد جامع فردوس که دو طاق‌نمای بزرگ و دو طاق‌نمای کوچک مشاهده می‌شود، تزیینات گچی نیز وجود دارد.

در سمت طاق‌نماهای کوچک، تزیینات گچی به صورت نقش نیم شمسه در راس طاق ایجاد شده است و در دو طاق‌نمای بزرگ هم، دو در قرار گرفته است همچنین در دو طرف ایوان زیبا و دیدنی این مسجد، دو گنبدخانه وجود دارد که تزئینات خاصی ندارند و ورودی این دو گنبدخانه توسط درهای موجود در دو طاق‌نمای بزرگ ایوان، امکان پذیر شده است.

در بخش فوقانی این ایوان، کتیبه‌ای وجود داشته که اسامی خلفای راشدین بر آن حک شده بود؛ اما در حال حاضر اثری از آن بر بنا دیده نمی‌شود و در ضلع غربی شبستان، درهای چوبی مشبک کشویی زیبایی با شیشه‌های رنگین تزئین شده‌اند که تماشای این آثار اوقات شما را در هنگام بازدید از این مسجد کهن، دل‌انگیزتر و به یادماندنی‌تر خواهند نمود.

*عدم حمایت میراث فرهنگی از مسجد تاریخی تون

این مسجد تاریخی برای باقی ماندن برای نسل های آینده نیاز به توجه مسئولان میراث فرهنگی جهت بازسازی و احیای بخش های مختلف دارد و در این راستا با یکی از جوانان فعال این مسجد «مهدی آبیار» پرداختیم. وی در گفتگو با خبرنگار شبستان اظهار داشت: در مسجد جامع تون نماز جماعت در دو وعده برگزار می شود و قبل از نماز بحث قرائت قرآن کریم و دعای فرج و صحیفه سجادیه در دستور کار قرار دارد.

وی در ادامه بیان کرد: در این مسجد اجرای برنامه های فرهنگی و مناسبتی در دستور کار قرار دارد و موکب فرهنگی مهدی موعود(عج) این مسجد نیز در زمینه اطعام و پذیرایی و برپایی ایستگاه فرهنگی فعال است.

آبیار با توجه به اینکه مسجد جامع تون یک مسجد تاریخی است، افزود: این مسجد زیرنظر میراث فرهنگی قرار دارد و سال 95 مجوز بازسازی شبستان تخریب شده این مسجد بر اثر زلزله را دریافت کردیم و تاکنون مرحله سقف و گچ کاری آن انجام نشده است.

وی در ادامه بیان کرد: تکمیل شبستان این مسجد به اعتباری بالغ بر 800 میلیون تومان دیگر نیاز دارد و متاسفانه میراث فرهنگی اعتباری در این خصوص اختصاص نداده است و تنها مجوز آن را صادر کرده است.

آبیار گفت: جوانان و نوجوانان حضور خوب و فعالی در این مسجد جهت برگزاری برنامه های مختلف دارند و صمیمیت خوبی بین بچه های مسجد برقرار است تا این اثر تاریخی از بین نرود.

*مسجد جامع قدیم فردوس خاستگاه رویش انقلابیون

به سراغ یکی از قدیمی ترین اهالی این محله می رویم. «علی آقا» یکی از شهروندان فردوسی است که 80 سال سن دارد در گفتگو با خبرنگار شبستان گفت:از زمانی که بچه بودم به همراه پدر و مادرم به این مسجد برای اجرای برنامه های فرهنگی و مذهبی به دور از چشم ماموران پهلوی می آمدیم.

وی با بیان اینکه مسجد جامع تون محلی برای تجمع انقلابیون بود، افزود: به دور از چشم ماموران ساواک با کمک هم محله ای ها در این مسجد دور هم برای پخش و تولید اعلامیه های امام راحل جمع می شدیم و حتی برای کمک به خانواده های نیازمند زیر سایه این مسجد دست به دست همدیگر می دادیم تا گرهی از مشکلات دیگران باز کنیم.

علی آقا ادامه داد: مسجد جامع قدیم فردوس دارای یک معماری خاص و ویژه است که هر انسانی را در هر سن و سالی به خود جذب می کند و آن زمان که جوان بودیم یکی از دلایل جذب ما به مسجد همین موضوع بود و امیدواریم بزرگترها و مسئولان زمینه های جذب جوانان به مساجد را فراهم کنند.