به گزارش خبرگزاری شبستان از رشت، ۲۹دی ماه، پیدا شدن یک غول ۳۰۸ تنی ساخت روسیه به‌نام «لون» در دریای کاسپین خبرساز شد. این هواپیما بیش از ۳۰ سال در این دریاچه مدفون بود و حالا قرار است در ساحل شهر باستانی «دربنت» در جنوبی‌ترین نقطه روسیه به عنوان یک جاذبه توریستی به نمایش درآید. تاکنون بقایای سه کشتی در سواحل گیلان پیدا شده است؛ کشتی مربوط به عصر دریانوردی در ساحل کرگانرود (کریم محله)، بقایای احتمالی کشتی جنگی ساخت جان التون در روستای للِ رود رودسر و کشتی دیگری حاوی ظروف چینی و سماور که در سواحل امیرآباد پیدا شد. اما چرا میراث فرهنگی دریایی در گیلان به‌عنوان جاذبه گردشگری به نمایش درنمی آید؟! و حتی کشتی کرگانرود باوجود تلاش دوستداران میراث دریا تاکنون ثبت ملی و حفاظت نشده است. برهمین اساس با یک پژوهشگر حوزه فرهنگ دریایی گفتگو داشته ایم.
«رامین ادیبی» می‌گوید: بی ارزش جلوه دادن دریای کاسپی در پژوهشهای باستان شناختی دریایی از پیش فرضهای غلطی است که توسط عدهای مسئول و غیر مسئول و بر اساس مطالعات اندک، سرچشمه میگیرد و پیامد آن، عدم تعادل و ارزشگذاري نادرست برای میراث فرهنگی دریایی از سوی بازیگردانان مستقر در نهادهای دولتی جهت انجام امور پژوهشی و بودجه‌ریزی است و همین امر موجب زوال روزافزون میراث برجای مانده از فرهنگ دریایی چه به صورت ملموس و ناملموس می‌شود.
- به‌نظر شما چرا پژوهشهای باستان شناختی در کرانه جنوبی دریای کاسپی کوچک شمرده می‌شود؟
نکته همین جاست که باید واکاوی و رمزگشایی فرهنگ دریاییِ در حوزه بزرگترین دریاچه جهان، بر اساس مواد فرهنگی و اسناد تاریخی در جغرافیای کلی این دریاچه صورت گیرد و نه فقط در جغرافیای کرانههای ایران. به‌نظرم باید سعی کنیم باورها و پیشفرضهای نادرستی مانند: "پیشینۀ اندک دریانوردی و تقلیل آن به دوره صفویه در این دریاچه را تغییر دهیم.
در پژوهشهای جدید در حوزه فرهنگِ دریایی، می‌باید مطابق با رهیافتی کل‌نِگر و تحلیلِ موجودیت و چیستی شبکههای بهم پیوستۀ مستقر در مَنظر تاریخی این دریا و برحسب آخرین روشها و دستاوردهای علمی رو به جلو حرکت کنیم. در این صورت است که می‌توان جلوههای بَرجای مانده از فرهنگ دریایی را در روندهای تاریخیِ شناخته شده مورد آزمون قرار داد. به عبارتی، برای ایجاد تصویری دقیق از سرگذشت فرهنگ دریایی در حوزه دریای کاسپی نیازمند تعاون چند رشته است و صرفاً باستانشناسی از عهده انجام آن بر نخواهد آمد.
- به‌نظر می رسد عدم دسترسی دریای کاسپی به دریاهای آزاد نیز به این دیدگاه غلط کمک می‌کند!
همین طور است. اما از مَنظر باستان شناختی، سنجش محتوای فرهنگی مهمتر از مساحت جغرافیایی است. فرهنگِ دریایی بهترین و جامعترین مفهومی است که می‌توان برای اصول فکری، آداب و رسوم، مصنوعات و... مرتبط با دریا و منابع آن به کار گرفت. در هر مکانِ جغرافیایی که فرهنگ دریایی به معنای خاص خود وجود داشته باشد، پژوهشهای باستان شناختی و انسان‌شناختی دریایی، جهت بازیابی نشانهای ملموس و ناملموس آن نیز انجام میگیرد. مثلا در حوزه دریایی کاسپی ماهیگیری به‌عنوان یک جنبۀ اقتصادی و فرهنگی، در درجه نخست قرار دارد و حمل و نقل و جنگ در درجات بعدی. پژوهشهای گستردۀ فرهنگ دریایی، انسانشناسی و باستانشناسی دریایی را شامل میگردد.
- کهن‌ترین نشانههای ماهیگیری و دریانوردی در دریای کاسپی چیست؟
بر اساس اسناد باستانشناختی به دست آمده از «پارک ملی قبوستان» در جنوب شرقی رشته‌کوه‌های قفقاز و کرانههای غربی دریای کاسپی در جمهوری آذربایجان، با یکی از کهن‌ترین جوامع ماهيگیری و دریانورد مواجه هستیم که از دوران میانسنگی و نوسنگی به این شغل مبادرت میورزیدند و احتمالاً حوضۀ کرانههای غربی دریای کاسپی یکی از قدیمیترین مراکز ماهیگیری و دریانوردی در این منطقه است.
- نوسانات آبی این دریاچه بر فهم یافته‌های باستان شناسی چه تاثیری دارد؟
یکی از پدیدههای مهم برای فهمِ و تفسیر دقیقترِ فرهنگ دریایی بر پایۀ مواد فرهنگی، سنجش نوسانات تراز سطح آب دریاست. زیرا تراز سطح آب دریاها اشاره به یک نقطه خاص زمانی و مکانی داشته و دارد. بنابراین سرگذشت زیستی دریا بصورت جداگانه پیش از پرداختن به پژوهشهای باستانشناختی دریایی و سرگذشت اجتماعی دریای کاسپی، توصیه می‌شود. در واقع، پژوهشهای باستانشناختی در نوار جزر و مدی یا به عبارت کلیتر در جغرافیای مناطقی که تحت تاثیر نوسانهای تراز سطح آب قرار دارند، جهت رمزگشایی الگوی پراکندگی محوطههای باستانی از دورانهای بسیار قدیم تا عصر معاصر از پیچیدگی و جذابیتهای خاصی برخوردار است و باید آن را به طور جامع و دقیق مطالعه کرد تا نتایج متقنتری به‌دست آورد. از این رو در نواحی مذکور می‌توان به اطلاعات اقتصادی، فرهنگی و محیط زیستی بسیار ارزشمند دست پیدا کرد. مثلا،کشف درصدی از بقایای دیوار تمیشه در عمق سه متری، حاکی از بالا آمدن سطح آب دریا به طور قابل توجهی در طول ۱۵۰۰ سال گذشته است.
- مسیر دریایی تجارت ابریشم هنوز برای ما روشن نیست. کشف یافته‌های باستان شناسی نظیر کشتی، چه کمکی به این ماجرا می‌کند؟
بطور کلی می‌دانیم که مسیر دریایی تجاری ابریشم،پس از طی شدن شرق و میانۀ آسیا به کرانههای شمالی دریای کاسپی سپس حوضه ولگا و دریای سیاه میرسید همچنین در دوره‌های تاریخی، شبکهای از مسیرهای دریایی و زمینی از شمال به جنوب دریای کاسپی کشیده شده بود که اصطلاحاً به مسیر تجاری ولگا-کاسپی مشهور بود و نقش اصلی را در تجارت بینالمللی و ارتباطات فرهنگی شمال و جنوب دریای کاسپی ایفا میکرد. جغرافیای سیاسی اوایل قرون میانی بر اساس روابط پر فراز و فرود بیزانس و ساسانیان، خاقانات ترک شاخۀ غربی و پیشروی خلفای عرب به سمت شمال، گسترش اسلام در حوضۀ رودخانه ولگا و طلوع و غروب دولتهای منصوب به خزریان و لشکرکشیهای اسکاندیناوی به قفقاز و علاقۀ طوایف مغولی و فعالیتهای اقتصادی و سیاسی امپراتورهای عثمانی، صفوی و روس به شدت با تاریخچه حمل و نقل و ارتباطات دریایی شمال و جنوب از طریق مسیر تجاری ولگا-کاسپی در هم تنیده و تاثیر گذار است.
- به‌همین دلیل تاکید دارید رمزگشایی سرگذشت فرهنگ دریایی در حوزه دریای کاسپی نیازمند رهیافتی کل نِگر است؟
دقیقا. جزءنگری، محدود به کرانههای شمالی ایران به تنهایی کاری از پیش نخواهد برد. به همین دلیل، سه سال قبل(۲۰۱۹)، یونسکو نشستی را پیرامون میراث فرهنگی دریایی در حوزه دریای کاسپی در کشور قزاقستان برگزار کرد. یونسکو در سال ۲۰۰۱ کنوانسیون حفاظت از میراث فرهنگی دریایی را در سازمان ملل به تصویب رساند که براساس آن جامعه بینالملل در قبال بهرهبرداری تجاری، تجارت غیرقانونی و حراست غیراخلاقی از میراث فرهنگی دریایی، نه فقط در اقیانوسها بلکه از آبهای داخلی مانند: دریاچه‌ها و رودخانه‌ها و .. پاسخگو است.
ایران عضو این کنوانسیون است. نخستین نشست تخصصی و منطقهای یونسکو در مورد حفاظت از میراث فرهنگی دریایی، ساحلی و زیر آب حوزه دریای کاسپی در آلماتی (پایتخت سابق کشور قزاقستان) برگزار شد و فرصتی را برای نمایندگان کشورهای پیرامون دریای کاسپی و همچنین سایر کشورها فراهم کرد تا درباره حفاظت و ظرفیت‌های میراث فرهنگی دریایی در هر کشور گفتگو کنند. در این نشست متخصصان میراث فرهنگی دریایی از یونسکو یادآور شدند؛ «بیش از ۸۰ کشتی غرق شده و متروکه و سازه‌های فلزی در دریای کاسپی و منطقه ساحلی آن وجود دارد. اما مطالعات باستان شناسی دریایی در دریای کاسپی و مناطق زیر آب این منطقه توسعه نیافته است و اطلاعات و تحقیقات زیادی در مورد میراث فرهنگی دریایی که بتواند کل منطقه را پوشش دهد ، وجود ندارد» آتنا تراکاداس ( متخصص بین المللی باستان شناسی دریایی از کشوردانمارک ) نیز در این نشست بیان کرد: «در بستر دریا، احتمالاً حدود ۲۰،۰۰۰ شئی است و حراست و کاوش آنها منافع اقتصادی برای کشورها بهمراه دارد.»
متاسفانه این نشست بدون حضور ایران برگزار شد و اینجاست که بنظر می رسد پژوهش های باستان شناختی دریایی برای ایران بی اهمیت جلوه داده می شود.و نتیجه این نوع نگرش، عدم توجه به مغروقه های کشف شده در سواحل ایران است.
نظر شما