ثبت ملی «خط تعلیق» مانع فراموشی گنجینه ارزشمند هنر ایرانی

به گزارش خبرنگار فرهنگی  خبرگزاری شبستان، اسفندماه سال 1399 «خط تعلیق» به پیشنهاد «حجت امانی» هنرمند نقاش و خوشنویس به عنوان میراث ناملموس برای همه ایرانیان در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به ثبت ملی رسید. حدود یک دهه از اولین گفتگوی حجت امانی هنرمند نقاش و احیاگر خط تعلیق با تارنمای هنرآنلاین درباره مانع از فراموشی خط تعلیق می گذرد و امروز دیگر خط تعلیق مهجور نیست و هنرمندان و پژوهشگرانی را به خود مشغول کرده است.  او  سال ۱۳۹۸ پرونده ثبت این خط را به عنوان میراث ناملموس ایرانی برای همه ایرانیان به وزارت میراث، گردشگری و صنایع دستی تحویل داد  و پس از پیگیرهای فراوان در تاریخ 12/12/99 در این وزارتخانه در فهرست آثار ملی قرار گرفت و به ثبت رسید.

متن ثبت خط «تعلیق» به عنوان میراث ناملموس برای همه ایرانیان شرح زیر است:«خط تعلیق به عنوان اولین خط ایرانی به پیشنهاد احیاگر تعلیق حجت امانی هنرمند خوشنویس و نقاش ،برای همه ایرانیان به ثبت ملی رسید.در جلسه ۱۲-۱۲ -۹۹ که در سالن همایش های وزارت میراث گردشگری و صنایع دستی برگزار شد خط تعلیق به عنوان میراث ناملموس به ثبت رسید».

درباره پیشینه خط تعلیق به عنوان اولین شیوه از خوشنویسی فارسی تاریخی دقیق  و مستحکمی در دسترس نیست اما به نظر می‌رسد این شیوه از خوشنویسی در اواسط سده  هفتم هجری قَمری از ترکیب و توسعه خط های توقیع و رِقاع و تحت تأثیر خطوط کهن ایرانی پیش از اسلام و با توجه به ذوق و روحیه ایرانی به‌وجود آمده باشد از این رو خط تعلیق را می‌توان نخستین خط کاملاً ایرانی دانست. تعلیق خطی پیوسته، تودرتو و متصل به‌هم است و کلمات و حروف در آن گاهی بزرگ و گاهی ریز درون یکدیگر جای گرفته اند که به نظر می رسد خوانایی آن کمی مشکل به چشم برسد به همین سبب بیشتر در بین افرادی رواج داشت که از نظر سواد و میزان آشنایی با خط در سطح بالایی بوده‌اند به طوری  که این خط  بیشتر میان منشیان دربارها و دیوان‌های حکومتی رایج بوده است .

خط تعلیق پس از شکل گیری و قوام خط نستعلیق به تدریج کاربرد خود را از دست داد و نظم، زیبایی و روانی خط نستعلیق بر این خط غلبه کرد و آن را مهجور ساخت. با پیدایش خط شکسته نستعلیق و زیبایی خیره کننده آن می توان گفت خط تعلیق رو به فراموشی گذاشت اما به صورت تفننی برخی از خوشنویسان بدان می پرداختند. نمونه های قابل توجهی در دوره صفوی از این خط یافته و دیده نشده است اما  می توان رد پای این خط را در برخی از آثار مرتضی قلی خان شاملو (درگذشت ۱۱۰۰ ه‍. ق) که دستی در نقاشی نیز داشته جستجو کرد. دوره قاجار به عنوان دوره ای خاص در تاریخ خوشنویسی ایران به شمار می رود به نوعی عرصه ای برای ظهور و بازنگاری خطوط تفننی و تزیینی از جمله خط تعلیق  نیز بوده است که  نمونه های فراوانی از آثار تعلیق نویسی برجای مانده است که از میان آنها می توان به آثار ارزشمند هنرمند بی بدلیل دوره قاجار محمودخان ملک‌الشعرا (1228-1311 ه‍. ق)، مشهور به محمودخان صبا که ضمن تسلط و مهارت در نقاشی، طراحی و اقلام سته خوشنویسی آثار زیبایی از خط تعلیق را با رقم محمود کاشانی از خود باقی گذاشته است.

«حجت امانی» هنرمند نقاش و خوشنویس درباره اینکه چرا در  روزگار ما «خط تعلیق» مورد کم توجهی قرار گرفته است، به خبرنگار فرهنگی خبرگزاری شبستان می گوید:با توسعه آموزش خوشنویسی  که بیشتر در قالب خط نستعلیق آموزش داده می شد به عنوان خط رسمی کشور فراگیر شد همچنین فعالیت های انجمن خوشنویسان ایران و تمرکز بر خطوط نستعلیق، شکسه نستعلیق ،ثلث و نسخ به عنوان مواد آزمون انجمن خوشنویسان ایران به سایر خطوط از جمله خط تعلیق توجه چندانی نشد.

در دهه80  برای نخستین بار حجت امانی با تمرکز بر خط تعلیق به احیا آن پرداخته و با برپایی نمایشگاه های مختلفی در ایران و کشورهای همسایه به معرفی دوباره خط تعلیق و جلوه های بصری آن پرداخت. اولین نمایشگاه و کارگاه آموزشی خط تعلیق  در دوره معاصر را در دانشگاه جامع علوم بصری کراچی پاکستان برگزار نمود. همچنین پیشنهاد و برگزاری بزرگداشت خوشنویس برجسته تعلیق، خواجه اختیار منشی گنابادی در سال  به 1395 به انجام رساند. اولین کارگاه آموزشی خط تعلیق را نیز در زادگاه خواجه اختیار منشی گنابادی با همکاری اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی آن شهرستان برگزار کرد. او با طرح ثبت ملی خط تعلیق این گنجینه ارزشمند هنری ایرانی را از فراموشی حفظ کرد. اکنون  این میراث معنوی توسط هنرمندان و پژوهشگران مختلفی در ایران و خارج از کشور در حال رشد، توسعه و ترویج است.