«جرج زکی الحاج»؛ ادیب و اندیشمند مسیحی دلباخته امام حسین(ع)

به گزارش خبرگزاری شبستان به نقل از روابط عمومي سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي، عباس خامه‌یار، رایزن فرهنگی ایران در لبنان در این یادداشت آورده است: «جُرج زكى الحاج»، یکی از ادبا و استادان برجسته لبنانی معاصر است که اگر چه در فرهنگ مسیحی لبنان پرورش یافته‌ اما ـ همچون برخی دیگر از متفکران و ادیبان مسیحی اين كشور ـ از علاقه‌مندان فرهنگ شیعی و به‌طور ویژه از دوستداران ائمه(ع) و در رأس آن‌ها امام علی(ع) و امام حسین(ع) است، ‌تا جایی که قصائد و سروده‌های متعددی در نعت و وصف این دو امام همام دارد که از جمله معروف‌ترین آن‌ها قصیده مشهور الحسین(ع) و قصیدة علی(ع) است.

 

او اینک در زادگاهش «ایعات» زندگی می‌کند و من تصمیم می‌گیرم به دیدارش بروم. ایعات شهرکی از توابع شهرستان بعلبک در استان بقاع لبنان است که تا بیروت ۹۰ کیلومتر فاصله دارد؛ در واقع باید ۹۰ كيلومتر كوه و دشت را از بيروت پشت سر گذاشت تا به روستاى ايعات رسید.

 

هدف من از سفر به روستای ایعات دیدار و گفت‌وگو با پروفسور «جُرج زكى الحاج»، اديب و استاد برجسته‌ای بود که از فرزندان اين روستا و يكى ديگر از انديشمندان مسيحى ولايى و محب اهل بيت(ع) لبنان است؛ او از معدود بازماندگان نسل قديمى و فرهيختگان حسينى و علوى و از هم‌قطاران «بولس سلامه»، «جرج جرداق» و «سلیمان کتانی»، «ژوزف الهاشم»، «ميشل كعدى» و ... است.

 

‎ایعات از نظر تاریخی، فرهنگی و سیاسی منطقه مهم و تأثیرگذاری بوده‌ و زادگاه برخی از شخصیت‌های برجسته معاصر است؛ از جمله،‌ «حسن موسى عبدالساتر»،‌ ملقب به شهید استقلال اول؛ مردی که در سال ۱۹۴۴ میلادی، در صحن پارلمان و در حالی‌ که پرچم کشورش را در دست داشت، به شهادت رسید.

 

‎شخصیت‌ برجسته دیگر ایعات، «علی عبدالساتر» است؛ فرمانده‌ای انقلابی در انقلاب «توفیق هولو حیدر» علیه قیمومیت فرانسه در سال ۱۹۲۶ میلادی. بسیاری از نیروهای شرکت‌کننده در جنگ آزادسازی جنوب لبنان از چنگال اشغالگران صهیونیست، از ساکنان منطقه ایعات بودند. اما ويژگى‌های برتر ايعات در جغرافياى طایفه‌ای، مذهبى و دموگرافيک منحصر به‌ فرد لبنان، قرارداشتن اين روستاى شيعه، سنى و مسيحى‌نشين در وسط بقاع و همزيستى مسالمت‌آميز آن‌ها با يكديگر است. از حیث میراث گذشته نیز یک ستون تاریخی در ایعات وجود دارد که یكی از مهمترین آثار تاریخی لبنان به‌شمار می‌رود و برای پیدایش آن، داستان‌ها روایت کرده‌اند.

 

در حال حركت به سمت ایعات بودم كه استاد جُرج زكى الحاج پيام داد به‌خاطر دوری مسير و بحران بنزين، خودش به ديدار من خواهد آمد! از او تشكر و قدردانى كردم و روز بعد در دفترم با آغوش باز از او استقبال کردم.

 

از همان ابتدای دیدارمان و بدون این‌که باب صحبت را باز کنم، مى‌گويد: «اولین سفیر ایرانی که با او آشنا شدم و رابطه دوستانه و صمیمانه‌ای با او داشتم، مرحوم غضنفر رکن‌آبادی بود. هر وقت می‌خواستم با او دیدار کنم، تلفنی با او گفت‌وگو می‌کردم و درخواست تعیین زمان ملاقات می‌کردم، در همان لحظه، اعلام آمادگی می‌کرد و از من می‌خواست فوراً پیش او بروم ...».

 

البته من به شنیدن چنین حرف‌هايى از اقشار مختلف مردم درباره شهید رکن‌آبادی، عادت دارم؛ همچنین از جایگاه و محبوبیت او در میان مسلمانان، مسیحیان و دیگر طوایف هجده‌گانه لبنان به‌خوبی آگاهم و حالا که صحبت از یک دیپلمات انقلابی به میان آمده‌ است، به این بهانه، از استاد الحاج درباره انقلاب اسلامی ایران می‌پرسم؛ می‌گوید: «البته در ابتدا باید معنای انقلاب را مشخص کنیم. انقلاب چیست؟ انقلاب کنشی است همانند آتش‌فشان. برخلاف سایر انقلاب‌ها در برخی کشورها از جمله انقلاب‌های کشورهای عربی، انقلاب اسلامی ایران از درون شعله‌ور شد و مردمی بود، برخلاف انقلاب‌های عربی که عوامل و دست‌های خارجی در آن دخیل بوده‌اند.

 

به طور کلی، اسلام، انقلابی بود که در تاریخ بشر تحولی عظیم به وجود آورد. امام خمینی علیه ظلم و ستم انقلاب کرد و پیروز شد. به چه دلیل؟ به این دلیل که او رهبری بود که با حکام عرب تفاوت داشت. در کشورهای عربی، حُسنی مبارک را برکنار و شخص دیگری را جایگزین او می‌کنیم؛ اما امام خمینی یک نظام کامل را ریشه‌کَن و نظام جدیدی را جایگزین آن کرد؛ یک سیستم نو با قانون اساسی و شکل و شمایل جدید ایجاد و براساس آن دولتی تأسیس شد با رویکردی جدید و فرهنگى نوين».

 

ایرانیان مهمان‌نوازند

 

بعد از آن، دکتر الحاج به ذکر مشاهداتش از کشورمان می‌پردازد: «من چند بار به ایران سفر کرده‌ام. هرگاه برای شرکت در یک کنفرانس به ایران سفر می‌کردم بیش از همه از صمیمیت و مهمان‌نوازی فوق‌العاده ایرانی‌ها بهره‌مند ‌شده‌ام؛ نه‌تنها مسئولان برگزار‌کننده، بلکه حتی مسئولان بلندپایه نظام نیز به بهترین وجه از من استقبال کرده‌اند. یک‌بار به محضر امام خامنه‌ای رسیدم و در کنفرانس بیداری اسلامی، یک قصیده خواندم. از میان ۸۲ شاعر شرکت‌کننده در آن کنفرانس، قصیده‌ من بیشتر با موضوع ارتباط داشت. در آن کنفرانس، شهید حاج قاسم نیز حضور داشت.

 

همچنین در کنفرانسِ «باران غدیر» که در تهران برگزار شد نیز شرکت کردم. این کنفرانس دومین کنفرانسی بود که در آن شرکت می‌کردم. یک بار دیگر نیز در همایشی با عنوان «امام علی و حکومت‌داری مدرن» که در قم برگزار شد، شرکت کردم. قصیده مشهور الحسین(ع) را در چندین نشست که در ۶ کشور برگزار شد، خواندم؛‌ ابیات این قصیده از زاویه دید فرهنگ مسیحی نوشته شده‌است. خداوند در سخنی به حضرت مسیح به ما آموخت: «الأرض والشمس تزولان والحرف من كلامي لا يزول» (زمین و خورشید پایان می‌پذیرند، اما حروف سخنم پایان‌ناپذیر است)؛ همان‌طور که می‌دانید، مسیحیت بر دوستی و دفاع از حق استوار است.

 

گفت‌وگوی من و الحاج  به نقطه‌ای می‎رسد که مورد نظرم بود و به دنبالش بودم‌؛ همواره به بحث مسیحیان ولایی و‌ محب اهل بیت(ع) می‌اندیشیدم و این‌که چرا مسیحیان این منطقه، چنین محبت اهل‌ بیت(ع) را در دل دارند. بنابراین در همان ابتدای گفت‌وگو از او می‌پرسم: در چند جا خوانده‌ام که شما همواره در گفت‌وگوها و نوشته‌های‌تان به این مسئله اشاره کرده‌اید که دلیل اصلی تأثیرپذیری‌تان از فرهنگ اهل‌بیت(ع)، محل زندگی‌تان (ایعات) در منطقه بقاع بوده‌است و همچنین شرکت در مجالس عاشورایی سرور شهیدان از بدو کودکی به همراه مادرتان در این روستا؛ علاوه بر آن، بیشتر اندیشمندان و شاعران مسیحی که با آن‌ها دیدار کرده‌ام تقریباً یک نقطه مشترک دارند که باعث تأثیرپذیری آن‌ها از مکتب اهل‌ بیت(ع) شده‌ است؛ در واقع، ورود همه آنها به دنیای اهل بیت، آشنایی و مطالعه «نهج‌البلاغه»، کتاب ماندگار مولی علی(ع) بوده‌است. آن‌ها با توصیه پدران و بزرگان خود نهج‌البلاغه را مطالعه کرده‌اند. جُرج شکور، جُرج جرداق، میشل کعدی و شمار دیگری از اندیشمندان مسیحی که با ایشان گفت‌وگو داشتم این‌گونه از مکتب اهل‌بیت تأثیر پذیرفته‌اند. همه آن‌ها زمانی‌ که نهج‌البلاغه را مطالعه کردند تحت تأثیر آن قرار گرفتند. نکته سوم که در تأثیرپذیری مسیحیان از مکتب اهل‌بیت و نهضت عاشورا نقش داشته‌، مسئله تشابه تراژدی سرگذشت و سرانجام حضرت مسیح(ع) و امام حسین (ع) و نهضت هر دوی آن‌ها در رویارویی با ظلم و ستم بوده‌است.

 

‎به نظر شما آیا دلیل و علت دیگری نیز برای این دلدادگی وجود دارد؟

 

‎جُرج زکی پاسخ می‌دهد: «بله! دلایل دیگری نیز نقش داشته‌اند؛ به‌طور کلی شخصیت انسان اگر پذیرای دیگری باشد می‌تواند پذیرای اندیشه‌های او نیز باشد. او با اشاره به زندگی شخصی‌اش می‌گوید: ما در یک خانواده سکولار،  بزرگ شدیم. پدر مرحومم انسانی مؤمن اما سکولار بود. سکولار نه به معنای ملحد یا دین‌ستیز، بلکه سکولار به این معنا که یوحنا را از دیگران برتر نمی‌دانیم. بنابراین فرهنگ و تربیت خانوادگی نیز تأثیرگذار است.

 

بسیاری از افراد در محیطی قرار دارند که نیازمند پذیرش دیگری‌اند، اما برای خود محدودیت‌هایی قائل هستند و گرداگرد خود حصاری از باورها کشیده‌اند. این حصار بر دل و چشم آن‌ها سایه می‌افکند و اجازه نمی‌دهد با دیگران معاشرت کنند یا دیگران را بپذیرند. این دگرپذیری یک ویژگی شخصیتی است که در وجود انسان نهفته است. من دیگران را آن‌گونه که هستند می‌پذیرم و برایم اهمیت ندارد که دیگران این‌چنین می‌اندیشند یا خیر. من تجارب تأسف‌بار و تلخی در کویت، عربستان و امارات داشتم. چندبار جایزه من به خاطر اینکه نام من «جرج» است از من سلب شد! به دلیل مسیحی‌بودنم از دریافت جایزه محروم شدم! اما در هر حال من به این مسائل اهمیت نمی‌دهم.

 

ارادت پدر به امام علی(ع) و نهج‌البلاغه

 

‎پدرم و عمویم هر دو سکولار و از اعضای «حزب سوسیال ـ ناسیونالیسم» سوریه بودند. این حزب هیچ اهمیتی برای دین و پیروان مذاهب مختلف قائل نبود. مادرم در خانواده خود تنها بود. پدرش مرد محبوبی بود و اهل محل به همنشینی با او و نوشیدن قهوه تلخ، علاقه‌مند بودند. مادرم همواره در مراسم و مجالس عزاداری امام حسین(ع) که در منطقه ما در «ایعات» برگزار می‌شد، شرکت می‌کرد و پدرم نیز عاشق و شیفته امام علی(ع) بود. همیشه «انجیل» را در یک طرف و «نهج‌البلاغه» را در طرف دیگر خود گذاشته بود. آن‌قدر شیفته امام علی(ع) بود که همیشه برای اثبات مدعای خود به کلام امام علی(ع) استناد می‌کرد و حدیثی از او می‌خواند.

 

از او دلیل علاقه‌مندی پدرش به امام علی(ع) را جویا می‌شوم؛ پاسخ می‌دهد‌:

 

‎عشق و علاقه‌ام به اهل‌ بیت(ع) گرامی و محبت و ارادت من به امام علی، محبت و ارادت تازه‌ای نیست، به دلیل توصیه پدرم به خواندن نهج‌البلاغه و حِکَم (کلمات قصار) امام علی(ع) در کودکی بود. بزرگان ما در آن دوران همواره سیره امام علی(ع) را مثال می‌زدند؛ همین موضوع باعث شد تصویری از امام علی و دیگر امامان شیعه در ذهنم ایجاد شود که تا این دوران پیری و کهنسالی نیز همچنان همراه من است.

 

جُرج از پدرش بیشتر می‌گوید: پدرم بیش از همه اهل مطالعه بود و ۱۷ سال در روستای‌مان‌ تدريس کرد. پس از سال‌ها مطالعه به این نتیجه رسید که نهج‌البلاغه مهمترین کتاب روی زمین است. به یاد دارم یک‌بار به من گفت: فرزندم! خواندن چهار یا پنچ کتاب عربی برایت کفایت می‌کند؛ انجیل، مزامیر و سرودهای سلیمان و نهج‌البلاغه! او همواره توصیه می‌کرد که دو کتابِ «يسوع ابن الإنسان» و «النبي» ـ‌ کتاب‌های «یسوع فرزند انسان» و «پيامبر» ـ نوشته جبران خلیل جبران را بخوانم. او همچنین تأکید کرد اگر ‌می‌خواهی مثل من بشوی تا مى‌توانى قرآن بخوان!

 

‎پدرم این کتاب‌ها را به من معرفی کرد در حالی‌که من در رشته حقوق مشغول به تحصیل بودم و از آنجا بود که شيفته امام علی شدم.

 

‎جُرج اين توضيح را هم داد كه چون پدرش معلم بود، برخی خانواده‌های محل از او می‌خواستند فرزندان‌شان را نصیحت کند. زمانی که می‌خواست آن‌ها را موعظه کند، عبارت‌هایی از نهج‌البلاغه را برای‌شان می‌خواند و برای مثال، به اين کلام از امام علی که اشاره می‌کرد که می‌فرماید: «اَلْمالُ مادَّةُ الشَّهَواتِ»؛ یعنی، مال، مايه شهوت‌ها [و تمايلات نفسانى] است. من نیز سخنان او را می‌شنيدم و شیفته شخصیت امام علی می‌شدم.

 

‎از او می‌پرسم، چه ارتباطی بین ادیب‌بودن مسیحیان و شیفتگی و علاقه‌مندی آن‌ها به نهج‌البلاغه و شخصیت امام(ع) وجود دارد؟ به‌ویژه این‌که شمار زیادی از ادبای لبنانی، عرب مسیحی هستند؟

 

‎او در تأیید نظر من می‌گوید: اگر بخواهیم از منظر آکادمیک به مسئله بنگریم باید بگویم زمانی که من دانشجوی سال چهار بودم یک پژوهش علمی به سفارش استادم انجام دادم. استادم که «جبور عبدالنور» نام داشت از شخصیت‌های برجسته رشته حقوق بود. به انتخاب استادم، تحقیقاتم را درباره یک مجله لبنانی به نام «لسان الحال» آغاز کردم. لسان الحال، نخستین روزنامه لبنانی بود و زمانی که من درباره آن تحقیق می‌کردم ۱۰۰ سال از انتشار اولین شماره آن می‌گذشت! به همین دلیل پژوهش من مربوط به روند صد ساله این روزنامه بود. یکی از نتایج پژوهش این بود که ۹۰ درصد مطبوعات عربی در تمامی کشورهای عرب را لبنانی‌ها راه‌اندازی کرده‌اند، و ۹۰ درصد این لبنانی‌ها مسیحی بوده‌اند. روزنامه الاهرام، الهلال، روز الیوسف والاتحاد و ... را مسیحیان لبنانی راه‌اندازی کردند.

 

‎الحاج درباره عشق و علاقه‌اش به امام حسین چنين توضیح می‌دهد: بخشی از کودکی‌ام را همراه با مادرم با حضور در  مجالس عزاداری اباعبدالله الحسینِ شیعیان گذراندم. مراسم عاشورا همیشه در روستای محل زندگی‌ام برگزار می‌شد و در این ایام بود که عشق به حسین در  سینه‌ام حک شد. تصویری که از کربلا در  کودکی در ذهنم نقش بسته بود، هنوز هم با من است.

 

‎استاد الحاج درباره این‌که شخصیت امام حسین(ع) را چگونه  یافته است می‌گوید: از  امام حسین دریافتم که دین، همانا محبت و  مهربانی است. تعلق خاطرم به شخصیت امام حسین به این دلیل شکل گرفت که رفتار و کردار ایشان همواره براساس اصول والای انسانی بوده‌ است؛ من او را شبیه عیسی مسیح می‌دانم که خود را فدای بشریت کرد. امام حسین شخصیتی بزرگ در طول تاریخ دارد. شما می‌توانید در  قصیده حسین، ادغامی از دو فرهنگ مسیحی و اسلامی را به‌وضوح مشاهده کنید.

 

امام حسین(ع)؛ الهام‌بخش انسانیت

 

جُرج زكى در پاسخ به اين سؤال كه شاعران چگونه می‌توانند در رثای امام حسین(ع) بسرایند؟ مى‌گويد: زمانی که اهل شعر و ادب بخواهند برای حسین بسرایند نیازی به جستجو برای یافتن مفاهیم انسانی ندارند، چون حسین خود منبع و الهام‌بخش اصول والای انسانی است. همه مفاهیم انسانی از شخصیت، زندگی و رفتار اخلاقی، دینی و اجتماعی او سرچشمه گرفته است. امام حسین، مکتب اخلاق است که این اصول حیاتی و والا را در بالاترین سطح در عاشورا نمایان کرد. این واقعه البته برای کسانی که این اسوه اخلاقی را به شهادت رساندند، تا ابد‌الدهر یک لکه ننگ تاریخی است. وظیفه ما است که اصول و اهدافی که حسین برای آن‌ها قیام و خود را فدا کرد، زنده نگه داریم.

 

‎برای شعر و شاعری بیش از آن‌که تحصیل علم اهمیت داشته ‌باشد، بهره‌مندی از  الهام درونی، خیال و ایده اهمیت دارد. شاعر واقعی کسی است که از  زبان دل سخن بگوید، همان‌گونه که از روزگار قدیم گفته‌اند «آن‌چه از  دل برآید، لاجرم بر دل نشیند».

 

‎در  اشعاری که در رثای حسین سروده‌ام، هرگز به جستجوی کلمات مناسب نیاز نداشته‌ام؛ کلمات خودشان را به من تحمیل می‌کردند. اگر می‌خواستم ترکیبی را ببندم آن ترکیب در ذهنم  نقش می‌بست و اگر نیاز به واژگان فاخر داشتم، واژگان فاخر بی‌درنگ بر  زبانم جاری می‌شدند.

 

‎من حسین را شخصیتی انقلابی، رهبری بی‌مانند و  قهرمانی بی‌بدیل یافتم. امام حسین جامع صفات نیکو بود؛ ویژگی‌هایی که مایه فخر و مباهات بشر و  الهام‌بخش شعراست. همواره در طول حیاتم آرزو داشتم مرثیه‌ای جامع نه فقط برای امام علی و امام حسین بلکه برای سایر اهل‌بیت بسرایم، چون سیره آن‌ها را الگوی بزرگ جوانمردی، ایمان و تقوا می‌دانم. اعتقاد دارم که درباره اهل‌بیت می‌توان مرثیه‌ای کامل نوشت و این همان هدفی است که دنبال می‌کنم.

 

اجازه ترجمه و بازنشر آثار مكتوب و غير مكتوبش را از او درخواست می‌کنم؛ كريمانه می‌پذیرد. همچنین با او قرار می‌گذارم که در سالروز تولدش برایش یک مراسم تجلیل برگزار کنیم. بعد هم، گريزى گذرا به شرايط روز و به سياست حاكم بر لبنان می‌زنم؛ چيزى كه همواره در اين گفت‌وگوها به شدت از آن گريزان بوده‌ام!

 

‎از او می‌پرسم، آن‌گونه كه این روزها مخالفان به‌شدت شايعه مى‌كنند، آیا ما ايرانی‌ها، واقعاً اشغالگران كشورتان هستيم؟

 

‎لبخند ملیحی می‌زند که من بلافاصله پاسخم را می‌گیرم، اما کمی بعد صريح‌تر می‌گوید: آرى! شما اشغالگريد! واقعاً اشغالگريد، اما اشغالگر دل‌هاي‌ ما!

 

‎با اين اظهار کوتاه، به ياد توييتى افتادم كه چند روز قبل با انتشار عكسى در منزل یک دوست لبنانی، آن‌ را به زبان عربی و با عنوان «اشغالگرى ايرانى» با دو جمله با این مضمون منتشر کردم:

 

‎سويعات خريفيّة قضيتها وسط أجواءٍ من الدفء_والهدوء، فما كان أحلاها من أوقات!

 

‎سجادٌ.. وسماورٌ (وربما الشاي) ومازوت ايراني يقاوم الحصار.. وبيتُ صديقٍ ينبض قلبه عشقًا لإيران..

 

‎أوليس احتلالًا_إيرانيًا بكل ما للكلمة من معنى؟!

 

‎ (به دور از تجملات رایج، لحظات آرام و با صفایی را در این پاییز سپری کردیم ... فرش، سماور و شاید چای ایرانی؛ و گازوئیلی که از ایران آمده تا محاصره نفرت‌انگیز را درهم شکند. در سرای باصفای دوستی که قلبش به عشق ایران می‌تپد! آری؛ آیا این یک اشغالگری به تمام معنی نیست؟!)

 

‎مطلب را نشانش می‌دهم و همچنین انبوه كامنت‌هاى كاربران را که همه به این مضمون اشاره داشته‌اند که به «چنين نوعی از اشغالگرى مباهات مى‌كنيم!»

 

‎خشنودی‌اش را با لبخندی دیگر، ابراز می‌کند.  

 

‎الحاج همچنین از وضعيت اقتصادى لبنان که این روزها نُقل هر محفل است برایم می‌گوید؛ اوضاع وخامت‌بار مردم را فاجعه‌آميز می‌خواند و پديده شوم فقر را با سخنان امير مؤمنان كه «لَوْ كانَ الفقرُ رَجُلاً لَقتَلْتُه: اگر فقر مرد بود، او را می‌کشتم» و «كادَ الفَقْرُ آنْ يَکونَ كُفْراً: نزدیک بود که فقر کفر گردد» به زيبايى و عالمانه تفسير و تجزيه و تحليل می‌کند.

 

‎و بعد هم به نمونه‌هايى از زندگى اطرافيانش اشاره می‌کند كه طاقت شنيدن آن‌ را ندارم و مسير گفت‌وگو را به‌ناچار تغيير می‌دهم.

 

در پايان نیز، او دو اثر مکتوب ادبی خود به نام‌هاى «قصیدة علی(ع) ..کِیف بِقْشَعَكْ» و « قصیدة الحسین(ع) یا ابن الکِرام» را به من اهدا می‌کند؛ من هم مجموعه‌اى از آخرين كتاب‌هاى انتشار‌يافته رايزنى را به او تقديم می‌کنم و او را براى صرف ناهار به رستوران معروف «الساحة» كه متعلق به مؤسسات خيريه و جمعیت ایتام مرحوم علامه فضل‌الله است و در قلب منطقه شيعه‌نشين «ضاحية»، در حومه جنوبى بيروت قرار دارد، دعوت می‌کنم؛ دعوتم را بزرگوارانه می‌پذیرد. با شرمندگى به علت قطعى برق، ایشان را پنج طبقه و در تاريكى مطلق به پايين هدايت می‌کنم.

 

‎نشست‌مان تا نيم ساعت پس از غروب ادامه می‌یابد؛ هنگام خداحافظى مرا مورد لطف خود قرار می‌دهد و با استناد به نظر چند دانشمند جامعه‌شناس غربى می‌گوید: «صداقت گفتارت را در وجنات سيمايت خواندم!»

 

‎بازهم غافل از شرايط كرونايى، به گرمى دست يكديگر را می‌فشاریم و به اميد ديدارى ديگر، خداحافظى می‌کنیم و از هم جدا می‌شویم.

 

جرج زکی الحاج کیست؟

 

‎جرج، شاعر و نویسنده برجسته مسیحی، در روستای ایعات (در منطقه بقاع لبنان) یکی از مناطق دیدنی و دشت‌های دل‌انگیز بقاع بعلبک در جنوب لبنان دیده به جهان گشود. او در بافتی رشد و تربیت یافت که در آن صدای ناقوس کلیساها با صدای اذان گلدسته‌ها درهم می‌آمیخت.

 

‎در خانواده‌ای از اهل شعر و ادب پرورش یافت و این خود باعث ایجاد حس شاعرانه لطیفی در او شد که به گفته خودش، این احساسات را با تقدیم اشعاری به ساحت مقدس امام حسین نشان می‌دهد.

 

‎دوران تحصیلات ابتدایی را در روستای محل زادگاهش ایعات گذراند و پس از آن برای تحصیل به شهر بعلبک رفت. تحصیلات عالی را نیز در دانشگاه حقوق و علوم سیاسی دانشگاه لبنان گذراند، اما شور و اشتیاقش به شعر  و شاعری در همین دوران با چاپ سروده‌هایى در  برخی مجلات و روزنامه‌های لبنانی نمایان شد؛ همین احساسات قوی شاعرانه موجب شد از دانشکده حقوق به دانشکده ادبیات و علوم انسانی انتقالی بگیرد و از این دانشکده در رشته زبان و ادبیات عرب در مقطع کارشناسی ارشد فارغ‌التحصیل شود. پس از  آن، از دانشگاه «سنت ژوزف» لبنان در مقطع دکتری ادبیات عرب فارغ‌التحصیل شد. دوره سوم تحصیلات عالی را با سفر به فرانسه رقم زد. از دانشگاه استراسبورگ در  مقطع دکتری رشته ادبیات انتقادی فارغ‌التحصیل شد و پس از آن برای تدریس به دانشگاه لبنان بازگشت.

 

‎سال‌ها در رسانه‌های جمعی، به‌ویژه مطبوعات، فعالیت کرد. بیش از ۳۰ سال سابقه تدریس در دانشگاه نیز در کارنامه‌‌اش دیده می‌شود. در بیش از ۳۰ کنفرانس علمی در لبنان و جهان عرب به‌عنوان سخنران حضور داشت. از سال‎ها پیش به صورت حرفه‌ای نوشتن را آغاز کرد و تاکنون بیش از ۱۰۰ عنوان کتاب و پژوهش علمی در زمینه نقد ادبی، شعر، سیاست‌ و مطالعات اجتماعی و فرهنگی از او منتشر شده است. او در بیش از ۱۰ انجمن فرهنگی و آموزشی عضویت دارد و جوایز و افتخارات زیادی را در کارنامه‌‌ خود ثبت کرده‌است.

 

‎جرج زکی الحاج، همچنین آثار زیادی راجع به اهل‌ بیت(ع) دارد که دو اثر مکتوب ادبی «قصیدة علی(ع)» و «قصیدة الحسین(ع) یا إبْنَ الکِرام» از شهرت بیشتری برخوردارند.

 

استاد در رابطه با این قصیده می‌گوید: در سپتامبر ۲۰۰۵ دوستم، شاعر بزرگ؛ جرج شکور با من تماس گرفت و از من سراغ شاعری برای روز عاشورا را گرفت. آن روز مصادف با ۶ فوریه ۲۰۰۶ بود. به دنبال شاعری بود برای مراسمی که قرار بود در دانشکده العاملیه بیروت برگزار شود. در این دانشکده هر ساله جشنواره‌ای برگزار می‌شد که در آنجا شعر آیینی خوانده می‌شد.

 

موضوع را جدی گرفتم و فرصتی خواستم تا به او پاسخ دهم. با وجود ارادتم به امام علی و امام حسین، سرودن شعر درباره آنها را به تأخیر انداخته بودم ... اما این مناسبت فرصتی شد برای آغاز سرودن شعر درباره سیره اهل بیت... زمانی که مطلع قصیده را سرودم با جرج شکور تماس گرفتم و دعوتش برای خواندن شعر در آن مراسم (برگزار شده در ۹ فوریه ۲۰۰۶) را پذیرفتم. عنوان قصیده (یا ابن الکرام- قصیده حسین(ع) ای فرزند بزرگواران) بود با این مطلع:

 

 

‎...فتى الشّهـــــادةِ ، جئتُ اليـــــــومَ أعتــــــذرُ

 

‎منكَ السّمــــــــاحُ ... وفيكَ الشّعرُ يختَمِـــــــرُ،

 

‎ثَراكِ يا كربلا، كم لَفَّهُ عَبَقٌ،

 

‎عطرُ الألـوهـةِ في ريّاكِ يَـنْــتَـشِرُ،

 

‎في كلِّ حبّةِ رمـلٍ نـلتقي بطَلاً،

 

‎أرضُ الكراماتِ لم يَخْمُدْ لها سَعرُ

 

‎يــاابنَ الكِرامِ، دروبُ الظُّلمِ حالِكَةٌ ،

 

‎فالشّوكُ يَملأُها، والوحلُ والمَدَرُ ،

 

‎والرَّبُّ عَلَّمَنا: أنَّ الهُدى كَلِمٌ

 

‎تَبقى دهورًا، وكلُّ الكونِ يَنْدَثِرُ

 

‎فالحِقْدُ إنْ صالَ، عطرُ الوردِ يَـدْحــَرُهُ

 

‎والبُغْضُ إنْ طالَ، باسمِ الحبِّ يَــنْــكَسِر ...

 

‎ونُــصْرَةُ الحقِّ ، أعلى من ذُرى قِمَـمٍ

 

‎أسمى البطولاتِ باسمِ الحَقِّ تُخْتَصَرُ

 

‎إيهٍ حسينٌ، وذكراكَ التي حُفِــرَتْ

 

‎في القلبِ، في البالِ،آياتٍ كمـا الذِّكَرُ

 

‎تَبْقَى القَدَاسَةُ بنْتَ النَّاسِ، يَحْمِلُها

 

‎شعبٌ أبِيٌّ، ولوْ حُكَّامُهُ مَكَروا

 

‎وأنتَ تبقى على الأيّــَّامِ قـاطِبَةً

 

‎رمــزَ الفِــداءِ ... وهمْ رمزٌ لِمَن كَفَـــروا

 

جوانمرد شهادت! آمده‌ام تا پوزش بخواهم بخشش از توست و شعر با تو گوارا می‌شود

 

‎سال‌ها گذشت و در ستایش جوانمردی‌ات‌ نسُرودم

 

‎تا این‌که قلم به فریاد آمد و کاغذ نزدیک است

 

 که خود را نابود کند!

 

‎شعر چه ارزشی دارد اگر آرمان‌ها را بیان نکند؟

 

‎برتری به همین ارزش‌ها و آرمان‌هاست و انسان به آن‌ها افتخار می‌کند

 

‎ای کربلا! خاک تو چه‌قدر عطرآگین شده‌است!

 

‎شمیم پرستش و عبادت از تو به مشام می‌رسد 

 

‎ای سرزمینِ کرامات که شعله تو هیچ‌گاه خاموش نشده‌است!

 

‎...ای حسین ! امروز یاد تو در دل‌های ما چون آیات الهی جاودان است.

 

‎استاد زكى الحاج درباره ابعاد شخصیتی امام حسین و به‌ویژه ظلم‌ستیزی او، چنین آورده‌است:

 

«ظلم‌ستیزی امام حسین(ع) برای دفاع از حق و حقانیت (اسلام) بود. امام حسین شخصیتی عظیم و جامع صفات انسان، انقلابی، رهبر، امام، قهرمان و فداکار بود. او جامع ويژگی‌های شخصیتی و دارای ارزش‌ها و فضیلت‌های گوناگون بود. من بر این باورم که این فضیلت‌ها مایه مباهات انسان است، همان‌گونه که برای شاعر منبعی الهام‌بخش است. یکی از اهداف من در زندگی، نگارش یک حماسه (شعری) کامل نه‌ تنها برای امام علی، و نه‌ تنها برای امام حسین، بلکه ـ و شاید ـ حماسه‌ای جامع بسرایم که تمام سیره اهل‌بیت را در خود جای دهد. معتقدم که سیره ائمه تجلی قهرمانی است؛ آن‌ها نماد انقلاب، ایمان، تقوا‌ و همچنین الگوی زندگی اجتماعی صادقانه، دینداری، و جهاد در راه خدا هستند. به‌طور خلاصه، زندگی آن‌ها جامعیت دارد و بر این باورم که سیره آن‌ها این ظرفیت را دارد که به صورت حماسه‌ای بلند سروده شود‌ و این هدفی است که من به دنبال محقق کردن آن هستم».

 

جُرج زکی الحاج، سخنان خود را با خواندن ابیاتی و با پیوند دادن امام حسین و قضیه فلسطین به پایان می‌رساند:

 

‎كوفِيَّةً من فلسطينَ التي ذُبحَتْ على أيـادي فلـولٍ ... أيْنَها التَّتَـرُ
في كلِّ طفلٍ حسينٌ صامِدٌ أبدًا
في وجهِ غـازٍ ـ أمـامَ الحقِّ يَنْـدَحِرُ
طفلٌ ... ! و في مُقلَتَيْهِ النَّصْرُ مُرْتَـسِمٌ
بينَ الدّموعِ، كما الأنداءُ والسَّحَرُ
إنْ يُمْسِكِ التُّرْبَ، يُصْبِحْ تُرْبُهُ ذَهَـبًا
و في الوقيعَـةِ يغدو مِدْفَعا حَجَرُ!

 

‎چفیه‌ای از  فلسطین که سرش بریده شد

 

به‌دست سلول‌های خفته ... کجایند قوم تاتار!

 

‎درون هر کودکی (از ما) حسینی تا ابد پایدار

 

و ایستاده در برابر باطل است

 

‎باطلی که در برابر حق شکسته و نابود می‌شود

 

کودک است!

 

‎و پیروزی در چشمانش نقش بسته است

 

‎میان اشک‌ها همچون شبنم سحرگاهان ...

 

‎اگر  به خاک دستی کشد، طلا شود

 

‎و در میدان نبرد جنگاوری سخت، بسانِ تیری آتشین است!

 

قصیده «یاإبنَ الکِرامْ» استاد جرج مورد توجه فوق العاده شاعران و ادیبان بزرگ عرب قرارگرفت، ماجد رعد، ادیب سرشناس لبنانی یادداشتی با عنوان «یا شاعر العصر» می‌نویسد:

 

جرج زکی الحاج در قصیده «یا ابن الکرام» که در مدح امام حسین(ع) سروده است، خواننده را به اعماق تاریخ می‌برد تا وجوه پنهان حقایق تاریخی را با واکاوی لایه‌های مختلف آن آشکار سازد. شاعر در این سیر و سفر تاریخی، لحظاتی در پیچ و خم‌های سخت و پرمرارت تاریخ درنگ می‌کند تا ژرفای مظلومیت، و درد و اندوه قیام حسین و خروش نهفته در آن را که در گستره تاریخ جریان داشته است، به تصویر بکشد. او ابعاد متنوع و مهم تراژدی کربلا و خونین شدن قیام کربلا با خون فرزند پيامبر اسلام(ص) را با بيانی زيبا و ظرافت ادبی خاص به تصویر کشیده است.

 

ماجد رعد ادامه می‌دهد:

 

الحاج قصیده خود را با طلب عفو و بخشش از ساحت امام حسین به دلیل تأخیر در سرودن شعر درباره ایشان آغاز می‌کند. شاعر در این قصیده فوق‌العاده زیبا ارادت خود به امام حسین را با عبارات دُرگونه و کلماتی از جنس الماس با زیبایی هرچه تمام‌تر بیان می‌دارد. موسیقی قافیه متناسب با مقتضای موضوع و مضامین مقدس، زیبایی ترفندهای ادبی و ظرافت‌های بلاغی نیز جلوه‌های زیبایی‌شناسانه این شاهکار ادبی را دوچندان کرده و آن را متمایز می‌سازد.

 

نبوغ شعری جرج زکی الحاج به گونه‌ای او را یاری کرده که چنان هنرمندانه واقعه دردناک عاشورا را به نظم درآورده که هم از لحاظ مناسبت با مقتضای اغراض و احساسات بیان شده پذیرفتنی باشد و هم از لحاظ بلاغی شکوهمند و متنی سرشار از عناصر زیبایی شناختی عرضه کند.

 

تصاویر شعری به کار رفته در این قصیده نشان می دهد شاعر معنای حیات و مرگ در نهضت عاشورا را به طور دقیق درک کرده است.

 

 او در بخش‌هایی از این قصیده مقاومت لبنان را مقاومتی الهام گرفته از نهضت عاشورا قلمداد می‌کند و این مفهوم را با زیبایی‌های ترفندهای ادبی و ظرایف بلاغی بیان کرده و این‌گونه سروده است:

 

بنازمت ای حسین اينان همان فرزندانی هستند كه بسان ماه مي‌درخشند.

 

اينان نوادگان تو هستند و اين مقاومت و پايداري، حماسه تو را جاودانه مي‌كند و نقش تو را بر سنگ وجدان‌ها ماندگار می‌کند.

 

جرج زکی الحاج درباره کتاب امام علی‌اش می‌گوید:

 

در نظر داشتم که قصیده‌ای درباره امام علی(ع) بگویم اما این بار به شکلی متفاوت با قصیده امام حسین (ع)، هم در فرم و هم مضمون:

 

فرم: قصیده امام حسین به زبان عربی فصیح سرود شد، اما قصیده امام علی(ع) به زبان محاوره لبنانی، که من به هر دو شکل شعر سروده‌ام و دیوان‌های شعری به هر دو زبان دارم به این دلیل که من بر این باورم که شعر به هر زبانی که سروده شود شعر است و هیچ زبانی در دنیا برای سرودن شعر ابداع نشده است بلکه این شاعر است که زبان شعر را ابداع می‌کند و هر کدام از آنها زیبایی‌ها و ویژگی‌های منحصر به فرد خود را دارد.

 

قصیده امام حسین در یک بحر و قافیه سروده شد، در صورتی که قصیده امام علی(ع) بیش از یک بحر و وزن داشته و قافیه‌های متعددی دارد.

 

قصیده امام حسین(ع) ۶۰ بیت است در صورتی که قصیده امام علی(ع) ۱۰۰ بیت است.

 

مضمون: قصیده امام حسین(ع) را حول محور شهادت سرودم بی انکه وارد جزییات زندگی ایشان شوم. پیام های متعدد روز عاشورا از جمله پیام‌های سیاسی، اجتماعی، حکمی و دیگر مسائل را در این قصیده به تصویر کشیدم. درحالی‌که قصیده امام علی(ع)، مختصرا زندگی امام از ولادت تا شهادت را شامل می‌شود. همچنین رخدادهای مهم تاریخ زندگی ایشان نیز در این قصیده به تصویر کشیده شده است. مسلما سلسله حوادث تاریخی مرتبط با این رخدادهای مهم را دنبال کردم؛ مهمترین مسائل از بدو تولد ایشان در کعبه تا شهادت و ارتباط ایشان با پیامبر (ص)، اسلام آوردنشان، ازدواج با حضرت فاطمه (س) دختر پیامبر(ص) و جنگ بدر، احد، خندق، خیبر و روز غدیر و وفات پیامبر، بیعت، جنگ جمل، صفین و ماجرای حکمیت، جنگ نهروان و خوارج را نیز به تصویر کشیده و در قالب شعر حماسی سرودم.

 

با وجود همه این تفاوت‌ها، در قصیده امام علی(ع) احساسات و عواطفی نمایان است که در قصیده امام حسین(ع) یافت نمی‌شود. در این قصیده اوج شاعرانگی و صدق احساس و عاطفه بسیار عمیق آشکارا به چشم می‌خورد.

 

جرج در سخن آخر آورده است: گاهی انسان باید برخی افراد را با ویژگی‌های انسانی بزرگی توصیف کند. گروه دیگری نیز هستند که شخصیت آنها الهام بخش است به گونه‌ای که باعث سخن‌سرایی و آفرینش مفاهیم و تصاویر زیبا و جدید می‌شوند و امام علی(ع) در دسته دوم قرار می‌گیرند. امام قلمت را سیراب می‌کند و احساساتی را در تو به جوشش در می‌آورد که برای شاعر ناآشنا بوده و هیچ‌گاه به ذهنش خطور نمی‌کرد.

 

امیدوارم منِ مسیحی توانسته باشم بخشی از حق این شخصیت اسلامی را که شخصیتی جهانی است، ادا کنم، چرا که ممکن است ایشان تنها شخصیتی باشد که زندگیشان را با جنگ‌هایی که علیه‌شان برپا میشد سپری کرده باشند با علم به اینکه در هیچ یک از جنگ‌ها ایشان آغازگر جنگ نبوده بلکه مدافع حقیقت و حقانیت اسلام بودند. این شخصیت جهانی به جهان و انسانیت دل و جان، اندیشه و زندگی بخشیدند و ارزش‌های جاودانه را مجسم کردند. بر این باورم که شاعر و ادیبی بزرگ است کسی که بتواند با الهام‌گیری از این گنجینه عظیم (سیره اهل بیت) شعر بسراید.