«نظامی گنجوی» خالق سبکی جدید در ادبیات و شعر پارسی

خبرگزاری شبستان-خراسان جنوبی؛ ۲۱ اسفند از سال ۱۳۹۵ به نام شاعر سخن پرور و عاشقی نامیده شد که باب قصه گویی و قصه پردازی را به روی ادبیات پارسی باز کند و آن شاعر کسی جز «حکیم نظامی گنجوی» نیست.

 

ادبیات فارسی سهم بسیار عظیمی در شناساندن فرهنگ غنی ایران دارد و «نظامی گنجه‌ای» که یکی از چهار قله ادبیات فارسی و استاد داستان سرایی است از مفاخر فرهنگی ما محسوب می‌شود و بی شک روز بزرگداشت نظامی می تواند حرکت موثری در نظامی‌شناسی ایجاد کند و چه در ایران و یا سایر نقاطی که برای زبان فارسی اعتبار قائل می‌شوند تاثیرگذار باشد.

 

*نظامی گنجوی؛پیشوای داستان‌سرایی در ادبیات پارسی

«حکیم نظامی گنجوی» قهرمان داستان سرایی در ادبیات کلاسیک ایران است و خیل مقلدان او هرگز نتوانسته اند مقامی همپای وی پیدا کنند. «جمال‌الدین ابومحمّد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤید»، متخلص به «نظامی» و مشهور به حکیم نظامی در قرن ششم هجری قمری در گنجه (آذربایجان کنونی) چشم به جهان گشود.

 

خود نظامی نام و نسبش را در ابیاتش آورده، که بنابراین شعر، نام خودش الیاس و نام پدرش یوسف بن زکی بن مؤید بوده‌است:

در خط نظامی ار نهی گام بینی عدد هزار و یک نام * والیاس که الف بری ز لامش هم با نود و نه است نامش

 

 این شاعر و داستان‌سرا و پارسی‌گوی ایرانی و هم دوره با سلجوقیان(دوازدهم میلادی)، به‌عنوان پیشوا و سرآمد داستان‌سرایی در ادب پارسی شناخته شده‌است.

 

نظامی را در کنار حافظ شیرازی، سعدی و فردوسی یکی از چهار ستون ادب فارسی می‌دانند؛ شاعری قصه پرداز که آثار مهمی را در حوزه ادبیات تعلیمی پدید آورده است.

 

اگرچه پیش از نظامی نیز داستان سرایی در زبان فارسی وجود داشت اما تنها شاعری که توانست تا پایان قرن ششم شعر تمثیلی را در زبان فارسی به اوج تکامل برساند، «نظامی» است.

 

او در انتخاب کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات نو و خاص و اختراع معانی و مضمون‌های تازه و دلپسند و در توصیف بی‌مانند است؛ مهارت او در تنظیم و ترتیب منظومه‌هایش مقلدان بسیاری را پس از او به دنبال آورد.

 

پنج گنج «نظامی گنجوی» عبارت‌ست از «مخزن الاسرار»، «خسرو و شیرین»، «لیلی و مجنون»، «هفت پیکر» و «اسکندرنامه»؛ «نظامی» غیر از پنج گنج، دیوان قصاید و غزلیاتی هم دارد.

 

چنانچه از اشعار او معلوم می شود فضیلت نظامی منحصر به شعر و شاعری نبوده و از جوانی به فنون ادب و تاریخ و قصص علاقه داشته و درتحصیل علم همت کرده و مخصوصاً درنجوم صاحب اطلاع بوده است چنانکه خود گوید:

هر چه هست از دقیقه های نجوم            با یکایک نهفته های علوم

خواندم و هر ورق که می جستم             چون ترا یافتم ورق شستم

 

قصاید او به پیروی از سنایی در وعظ و حکمت سروده شده است؛ او از آغاز جوانی به تحصیل ادب و تاریخ همت گماشت و با اصول عرفان و تصوف آشنا بود و «نظامی گنجوی» نیز مانند فردوسی و سعدی به سبک و روشی خاص خود دست یافت.

 

اگرچه زبان شعری «نظامی» دارای اطناب و بازی با الفاظ و اصطلاحات علمی و فلسفی و ترکیبات عربی و گاهی در بعضی ابیات دارای پیچیدگی معنی است، اما زیبایی‌های کلام او چنان است که او را یکی از بزرگترین شاعران فارسی زبان و مخصوصا در فن خود یعنی داستان‌سرایی بی‌همتا کرده است.

 

«نظامی» بیشتر عمر خود را در گنجه گذرانید و در نهایت در همین شهر در در فاصلهٔ سال‌های ۶۰۲ تا ۶۱۲ هجری درگذشت و به خاک سپرده شد.

*«نظامی گنجوی» خالقش سبکی جدید در شعر پارسی

21 اسفند مصادف با یادروز «نظامی گنجوی» استاد شعر و سخن و ادب و پیشوای داستان سرایی بهانه ای شد تا به سراغ یکی از اساتید ادبیات برویم تا بیش از گذشته با اشعار و قصاید این شاعر عاشق آشنا شویم.

 

دکتر «منصور دادی گیو» استاد ادبیات و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد بیرجند در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری شبستان در خصوص «نظامی گنجوی» اظهار داشت: «نظامی گنجوی» شاعر پارسی گوی ایران در قرن ششم هجری زندگی می کرد.

 

«نظامی گنجوی» در همان دوران نخستین خودش موفق شد سبکی در شعر و داستان سرایی از خودش به جای بگذارد که در شاعران بعد از او آشکار است و تا اندازه ای برجسته است که هر شخصی بخواهد نام یک شاعر برجسته را بگوید نظامی یکی از آن نام هاست که نشان از شهرت بالای او دارد.

 

«نظامی گنجوی» تنها یک داستان سرا و شاعر نیست بلکه او فعالیت های بسیاری در نجوم، فلسفه، فقه، کلام و علوم انسانی داشته است و به همین دلیل او را حکیم می خوانند.

 

۱- در مورد جایگاه نظامی گنجوی در ادبیات پارسی بفرمایید؟ جایگاه او آن قدر برجسته است که اگر بخواهیم متاثران نظامی را یاد کنیم شاید نیاز به نوشتن چندین کتاب باشد. شخصیت ها و شاعران بزرگ و نام آشنایی از جمله سعدی و مولوی از اشعار و سبک نظامی گنجوی تاثیر گرفتند و سعدی بارها به صورت تلمیح از «خسرو، شرین و لیلی و مجنون» نظامی یاد می کند و گوشه ای از اشعار نظامی را در یادها زنده می کند.

 

بسیاری از اندیشه ها و آثار نظامی پیوستگی های برجسته ای با شعر مولوی دارد؛ «خاقانی» و «جامی» از جمله دیگر شاعران برجسته هستند که از شعر و سبک نظامی به صورت آشکار بهره گرفته اند.

 

۲- برجستگی ها و ویژگی های اشعار نظامی گنجوی چیست؟ از برجستگی ها و ویژگی های شعر نظامی می توان به خاص بودن اشعارش اشاره کرد و نظامی در سبک شعرهایش مثال زدنی است.

 

«نظامی» کارگزیده و متخصص انتخاب الفاظ و کلمات مناسب است تا بتواند ترکیبات خاص برای مفاهیم خاص خلق کند، توانایی «نظامی» در به تصویر کشیدن جزئیات با نیروی تخیل باز خاص بودن او را نشان می دهد.

 

در شعر نظامی به دلایل مختلف استفاده از اصطلاحات علمی، فلسفی، کلامی و حتی پزشکی در حد بسیار زیادی مشاهده می شود و این کار باعث سختی کار مخاطبان شعر او شده است اما برتری های کلام نظامی در حدی برجسته است که این سختی ها را از ذهن خواننده پاک می کند.

 

تشبیهات و توضیحات نظامی بسیار زیباست و موسیقی شعر او در انتخاب الفاظ و کلمات آشکار است و مضامین نو از دیگر ویژگی های شعر نظامی است و سعی کرده تا ترکیبات و معانی تازه در شعر و سخن خود بیافریند.

 

چون با فقه و معارف اسلامی و اصول مبانی آن آشنایی داشت فراوانی اصطلاحات علمی مربوط به آن در سخن نظامی بسیار مشاهده می شود و بسیاری از شاعران بعد از او این شیوه را انتخاب کردند و داستان های او را در آثار خود آورده اند.

 

۳- اشعار و آثار نظامی بر روی ادبیات جهان چه تاثیری گذاشته است؟ شهرت نظامی تنها مربوط به ایران و فارسی زبانان نیست و تاثیر اشعار او فراتر از تاثیر بر فرهنگ و ادبیات فارسی است.

 

در حال حاضر از «لیلی و مجنون» نظام ترجمه های بسیاری به زبان های مختلف از جمله روسی، انگلیسی و آلمانی و فرانسوی وجود دارد و خاورشناسان اروپایی از اواسط سده هفدهم میلادی بیشترین توجه را به آثار نظامی داشتند و کوشش کردند شرح زندگی و برگزیده آثار او را به دست خوانندگان اروپایی برسانند.

 

بسیاری از نمایشنامه ها در اروپا برگرفته از آثار نظامی به نمایش درآمد و آثار نظامی توانست منبع الهام بسیاری از شاعران، موسیقی دانان و نمایشنامه نویسان اروپایی شود.

 

در شبه قاره هند این تاثیر شعر نظامی را به آشکار می توانیم مشاهده کنیم و یکی از اشعار نظامی بر سر در کاخ ریاست جمهوری هند نصب شده است و آثار نظامی در این سرزمین مقبولیت پیدا کرده است.

 

در ژاپن نظامی به خوبی به عنوان یک شاعر پارسی گوی و تاثیرگذار شناخته شده است و بسیاری از قصیده ها «هفت پیکر، لیلی و مجنون» به زبان ژاپنی ترجمه شده است و در ادبیات ترکی نیز شاعران علاقه خود به آثار نظامی را نشان داده اند.

 

۴- دعا و نیایش و مفاهیم اسلامی در آثار و اشعار نظامی چه جایگاهی دارد؟ از جمله مفاهیمی که در شعر نظامی جایگاه ویژه ای دارد بحث دعا و نیایش و مناجات است. مناجات به عنوان یک موضوع ادبی وسیله ای برای بیان عقاید و اصول تفکر در ادبیات فارسی است و نظامی گنجوی هم با الگو گرفتن از اصول تفکر اسلامی، نگرش خود را به خدا و مفاهیم دینی با زبان تحلیل سُرایش کرده است.

 

مهارت خاص نظامی در زمینه خداشناسی او را در میان شاعران پارسی گوی ممتاز کرده است و تقریبا در تمامی آثار او مناجات مشاهده می شود که نشان دهنده شناخت دینی و فلسفه او در اوج عرفان است.

 

نظامی سعی کرده است به عنوان یک شاعر و متفکر برای ساختن جامعه آرمانی به سه بُعد انسانی یعنی اخلاق فردی، تزکیه نفس و حیات اجتماعی بپردازد و در اغلب آثارش گونه های متنوع دعا قابل مشاهده است.

 

۵- آیا نظامی در اشعار خود به معراج پیامبر(ص) اشاره کرده است؟ نظامی گنجوی از جمله شاعرانی است که فراوان از معراج سخن می گوید.

 

در آغاز هر یک از پنج گنج خودش ابیاتی بلند در خصوص معراج سروده است و به طور مثال در «مخزن الاسرار» خودش معراج را این گونه بیان می کند؛

نیم شبی کان ملک نیمروز          کرد روان مشعل گیتی فروز

نه فلک از دیده عماریش کرد       زهره و مه مشعله داریش کرد

کرد رها در حرم کاینات            هفت خط و چار حد و شش جهات

روز شده با قدمش در وداع         زامدنش آمده شب در سماع

دیده اغیار گران خواب گشت       کو سبک از خواب عنان تاب گشت

با قفس قالب ازین دامگاه            مرغ دلش رفته به آرامگاه

مرغ پر انداخته یعنی ملک          خرقه در انداخته یعنی فلک

مرغ الهیش قفس پر شده             قالبش از قلب سبکتر شده

گام به گام او چو تحرک نمود       میل به میلش به تبرک ربود

چون دو جهان دیده بر او داشتند    سر ز پی سجده فرو داشتند

پایش ازان پایه که سر پیش داشت   مرحله بر مرحله صد بیش داشت

رخش بلند آخورش افکند پست      غاشیه را بر کتف هر که هست

بحر زمین کان شد و او گوهرش     برد سپهر از پی تاج سرش

 

بیش از 60 بیت در توصیف شب معراج توسط نظامی سروده شده است و در آغاز داستان لیلی و مجنون نیز به این موضوع اشاره کرده است. نظامی در تمامی آثار خود به جایگاه معراج و ابعاد و اهداف آن بیان کرده است.

 

۶- نظامی در اشعار خود سیمای ایران را چگونه بیان کرده است؟ نظامی گنجوی شاعری است که به ایران عشق می ورزد و تمام اشعار خود را به زبان فارسی سروده است و به همین دلیل کسی نمی تواند بگوید نظامی آذربایجانی و غیرایرانی است.

 

نظامی گنجوی برای ایران جایگاه شاخص و برجسته ای قائل است و از بین شاعران اگر دو نفر را به عنوان عنصر و هویت ایرانی انتخاب کنیم اولین فرد حکیم فردوسی و دومین فرد نظامی گنجوی خواهد بود و فردوسی با سرودن شاهنامه سند هویت ایرانی را به نام خود ثبت کرد.

 

نظامی گنجوی ادامه دهنده سخنگوی دانای طوس فردوسی است و ناگفته های تاریخ را بازگو می کند و سه مجموعه شعری خود را به فرهنگ و تاریخ و اسطوره های ایرانی اختصاص داده است و در آثار خود ایران را «دل آدم» نامیده است.

 

همه عالم تن است و ایران دل

نیست گوینده زین قیاس خجل
چون که ایران دل زمین باشد
دل ز تن به بود یقین باشد

 

۷- مهم ترین و معروف ترین اثر نظامی چیست؟ «پنج گنج» مهم ترین اثر نظامی است که در پنج منظومه شعری تشکیل شده است و به عنوان یکی از مهم ترین آثار غنایی ادبیات ایران شناخته می شود.

 

«پنج گنج» حدود ۲۹ هزار بیت دارد و نظامی بیشتر عمر خود را برای به نظم در آوردن این اثر سپری کرده است و نظامی در این اثر تلاش می کند تا مردم را به خداشناسی و تذهیب نفس دعوت کند و راه رستگار شدن را نشان دهد.

 

سخن آخر؛

«نظامی گنجوی» شاعر پارسی گوی ایرانی است که تحولی عظیم در ادبیات پارسی ایجاد کرد و چه خوب است با اجرای برنامه های مختلف از جمله «نظامی خوانی» فرزندان این سرزمین را به سمت بزرگداشت یاد و خاطر نظامی گنجوی هدایت کنیم.