تجلی هنر و معماری اسلامی در مساجد تاریخی استان تهران

به گزارش خبرنگار گروه مسجد و کانون های مساجد خبرگزاری شبستان، شهر تهران دارای مساجد تاریخی متعددی است که هر کدام دارای پیشینه‌ها و سابقه‌ طولانی از فعالیت هستند، در این گزارش برخی از این مساجد تاریخی که جزو میراث فرهنگی کشور هم محسوب می شوند، معرفی می شوند. 

مسجد امام خمینی(ره)  (سلطانی)

این مسجد با قدمتی حدود 180 سال از زیباترین مساجد تاریخی تهران است. بانی آن ، فتحعلی شاه بود و از این رو در آغاز آن را مسجد شاه می نامیدند.  بنابر شواهد تاریخی این دومین مسجد جامع بزرگ شهر تهران بعد از مسجد جامع بازار یا جامع عتیق بود.

بنابر کاشی نوشته ها و کتیبه هایی که در ایوان جنوبی مسجد به جای مانده، زمان تقریبی شروع ساخت این مسجد سال 1222 یا 1224هـجری قمری است. در سال 1307 هـجری قمری به دستور ناصرالدین شاه قاجار، درِ اصلی در جهت شمال تعمیر، و نیز به دستور وی دو مناره در دو طرف گل دسته مسجد ساخته شد.

بنابراین تکمیل کننده اصلی این مسجد ناصرالدین شاه قاجار بوده است. این مسجد، بنایی چهار ایوانی است که شبستان های اصلی آن در جبهه جنوبی قرار دارد و معماری کلی و نیز پاره ای از جزئیات آن از مسجد وکیل شیراز گرفته شده است.

مسجد جامع بازار تهران (جامع عتیق)

مسجد جامع در مرکز بازار و نزدیک مسجد امام خمینی(ره) قرار دارد. فاصله بین این مسجد و مسجد امام خمینی(ره) را بازار بین الحرمین  می گویند. تاریخ دقیق ساخت این مسجد مشخص نیست ولی از شواهد چنین استنباط می شود که در عهد شاه عباس دوم، در سال 1074هجری قمری به اهتمام فردی به نام "رضی الدین" ساخته شده باشد.

معماری مسجد ایرانی و اسلامی است‌. شبستان دارای حیاط کوچکی در جانب شمال است که در سال 1289 هجری قمری کتابخانه ای‌ به سبک جدید با سقف‌های شیب‌دار بر روی شبستان احداث شده است‌. این بنا در سال 1377 در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

‌

مسجد حضرت سیدالشهداء ( معزالدوله)

مسجد حضرت سیدالشهدا(ع) در سه راه امین حضور، خیابان ایران واقع است. این مسجد از بناهای خیریه "محمد اسماعیل میرزا معزالدوله" نوه عباس میرزا نایب السلطنه فتحعلی شاه قاجار به شمار می رود. این بنا براساس وقف نامه سنگی داخل مسجد، به وسیله همسر او حاجیه خانم فرخ لقا در سال 1317 هجری قمری ساخته شد.

در ورودی و اصلی بدون تغییری در بافت قدیم آن، در قسمت شمال غربی مسجد قرار دارد. این در به یک هشتی زیبا راه دارد و با یک پیچ به حیاط مسجد ختم می شود. در سمت شرق و شمال مسجد سقاخانه و پنج مغازه وقفی مسجد جای دارد. ضلع جنوب حیاط با ایوانی مسقف با عبور از سر در وارد شبستان می شود.

شبستان دارای محرابی با تزئینات کاشیکاری شده است. شمال غرب حیاط دارای حجره های متعددی است که برای سکونت طلاب یا احتمالاً امام جماعت مسجد در نظر گرفته شده است. سمت چپ هشتی، اتاقی است که در گذشته مشهور به مَدرس ( محل تدریس ) بود و اکنون کتابخانه مسجد است.

مسجد آیت الله مطهری(سپهسالار)

مسجد سپهسالار که امروز با نام مسجد آیت‌الله مطهری نیز شناخته می‌شود یکی از مساجد بزرگ شهر تهران است. این مسجد که همراه مدرسه‌ای به همین نام است در کنار مجلس شورای ملی در میدان بهارستان تهران واقع است.

بانی ساخت این مسجد میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی صدراعظم دوره ناصرالدین شاه قاجار بود . مدرسه و مسجد سپهسالار پس از مدرسه چهارباغ اصفهان از بزرگترین و باشکوه‌ترین بناهای مذهبی در ایران بشمار می رود. سپهسالار در سال 1296 هجری قمری بنیانگذاری این ساختمان را آغاز کرد و چون در سال 1298 در مشهد درگذشت، برادرش یحیی خان مشیرالدوله در تکمیل و اتمام این بنا همت گماشت و پس از درگذشت وی قسمتی از ناتمامیها و تزیینات تدریجاً بوسیله نائب التولیه‌های وقت انجام یافت.

ساخت هسته اصلی بنا نزدیک به پنج سال به درازا کشید که طراحی مسجد را مهندس مهدی خان ممتحن‌الدوله شقاقی انجام داده و معمار آن حاج حسن قمی بوده‌است.

مسجد حاج سید عزیزالله

در داخل بافت قدیمی بازار تهران، مسجد حاج سید عزیزالله مربوط به قرن سیزدهم هجری قمری قرار دارد. صحن و شبستان این مسجد مزین به کاشی های معرق است.مساحت این مسجد حدود 1500 متر مربع و با دو باب حجره کنار آن از موقوفات مرحوم "حاج سید عزیزالله" است. بر کاشی های شمال مسجد نام "سلطان صاحبقران فتحعلی شاه" نقش بسته است. از کتیبه های جنوب و شرق که دارای تاریخ 1310 هجری قمری است، مشخص می شود که قسمت شمالی از سه ضلع دیگر قدیمی تر است.

در دالان مسجد که رو به سوی بازار دارد، سنگابی ( محلی سنگی که از آن آب خارج می شود ) نصب شده که بر آن نوشته شده : "نوشید جام آب و بگویید به صد نوا ، لعن خدا به قاتل مظلوم کربلا. سنه 1327 یا ابا عبداله الحسین علیه السلام ". این مسجد در سال 1334 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.