خبرگزاری شبستان- خراسان جنوبی، شهر بیرجند به‌دلیل حاکم‌نشین‌بودنش در گذشته، اکنون بناهای بسیاری از دوره‌های مختلف در دل خود جا داده که روزگاری نه‌چندان دور محل سکونت و مأمن امرای محلی و اعیان و اشراف بوده است. خیابان مطهری این شهر چندان طولانی نیست، ولی تقریبا در انتهای آن و تقریبا نزدیک میدان طالقانی، نرده‌های فلزی کنار خیابان، بافت کمی همگون خیابان را به‌هم می‌ریزد؛ پشت این نرده‌ها و آن‌طرف‌تر از درختان بلندش ساختمانی قرار دارد که امروز نماد بیرجند است.
اینجا زمین فرمانداری بیرجند است و کمی که از پشت نرده‌ها و لابه‌لای سبزی درختان فراتر بنگریم، بنای شش‌طبقه سفیدی می‌بینیم که قصه‌های تاریخی فراوانی دارد. سازمان میراث فرهنگی ۱۱ مرداد ۱۳۷۶ این بنا را به‌عنوان ساختمانی قدیمی و ارزشمند ثبت‌ملی کرد.
این بنای زیگورات شکل ۶ طبقه، «ارگ کلاه فرنگی» از بناهای منحصربه‌فرد و شاخص شهر بیرجند است که، چون برگ زرینی در دل شهر می‌درخشد؛ البته نامهای دیگری هم دارد که «ارگ حسام‌الدوله» معروف‌ترین آن‌هاست.
معرفی ارگ کلاه فرنگی
این باغ در دوران حکومت قاجاریان و در سال‌های ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳ هجری قمری در شهرستان بیرجند احداث شد. عمارتی که طراح و سازندگان، آن را با کاربری مقر حکومتی و به مساحت تقریبی ۷۰۰ متر مربع احداث کرده‌اند. کلاه‌فرنگی یا کوشک، در واقع نوعی از معماری سلطنتی بوده که اغلب در قاره کهن و در کشورهایی همچون ایران، امپراطوری عثمانی و همچنین شبه قاره‌ی هند، طرفداران بسیاری داشته و نمونه‌های متعددی از آنها در طول تاریخ ساخته شده و برجای مانده است.
این ساختمان که در گذشته به نامهای دیگری همچون ارگ حسام الدوله، قصر بی بی عروس و ارگ سرکار نیز خوانده می‌شد، در حال حاضر در محل فرمانداری بیرجند واقع است. ارگ کلاه فرنگی به شکل شش ضلعی و در رأس به شکل مخروط و به رنگ سفید می‌باشد و مصالح این ساختمان از گل، آجر، آهک و ساروچ است. این اثر تاریخی که زمانی مقر حکومتی بود از یادگارهای اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار است.
عمارت ارگ صرف نظر از فرم ویژه «زیگوارتی» و «شش اشکوبه» از چند بخش مهم تشکیل شده‌است. بخش هم کف بنا با داشتن کامل‌ترین نقشه و فضاسازی، جایگاه ویژه‌ای در این بنا دارد. فضای ورودی ارگ جلوتر از طبقه هم کف ساخته شده و با چند قوس زیبا و چشمگیر طاق‌هایی را در آن بوجود آورده‌است.
آنالیز زیبایی‌های کلاه فرنگی
حوضخانه بنا در طبقه همکف بوده و یک متر از کف اصلی بنا پایین‌تر است و به صورت هشت ضلعی طراحی و ساخته شده‌است. فضای پیرامون این مکان دارای طاق‌نماهای تزئینی با مقرنس‌های زیبا است. به تعداد طاق نماها، سکوهای کوتاهی در بخش تحتانی آن تعبیه شده‌است. روشنایی فضای حوضخانه از طریق گنبدی کلاه فرنگی و توسط پنجره‌های نورگیر تأمین می‌شود. آب‌نمای زیبایی نیز با فرم مخصوص علاوه بر تهویه حوضخانه، هوای مطبوعی را در این مکان به وجود می‌آورد.
از جمله تزئینات به کار رفته در فضای حوضخانه، مقرنس، رسمی‌بندی، کاربندی‌های لانه زنبوری و تزئینات گلدانی است. طبقه اول بنا که به صورت هشت ضلعی بر روی طبقه هم کف ساخته شده، دارای فضای کمتری است و چند اطاقک در آن ساخته شده‌است. همچنین سه طبقه دیگر بنا به صورت نمادی ساخته شده و صرفاً به دلیل فرم‌پذیری بنا می‌باشد. با وجود تعبیه و ساخت شش طبقه در این عمارت، تنها دو طبقه‌ی همکف و طبقه اول قابل استفاده است و طبقات دیگر تنها به دلیل شکل‌پذیری ساختمان بنا، طراحی و ساخته شده است.
تحویل ارگ کلاه فرنگی به میراث فرهنگی
سال‌هاست به‌دلیل اینکه مالکیت بنا دست فرمانداری است، امکان بازدید نماد و شناسه بیرجند محدود و بی‌برنامه بود. با همه این تفاسیر، اسفند ۹۸ بود که سازمان میراث فرهنگی از ابلاغ نامهای برای واگذاری ارگ کلاه فرنگی به این سازمان خبر و قول بازسازی کامل پس از واگذاری را داد، اما گویا نامه هم کارساز نبوده و ارگی که نماد بیرجند است همچنان در بلاتکلیفی باقی ماند و بازدیدکنندگانش را چشم‌انتظار گذاشت.
اما در دی ماه ۱۴۰۰ بود که سرپرست معاونت هماهنگی امور عمرانی استانداری خراسان جنوبی در نشست بررسی نحوه مدیریت و بهره‌برداری از ارگ کلاه فرنگی بیرجند گفت: ارگ کلاه فرنگی از آثار تاریخی بیرجند با تامین استانداردهای لازم، تا نوروز ۱۴۰۱ آماده استفاده عموم می‌شود.
علیرضا عباس زاده توجه به ارگ کلاه فرنگی به عنوان یکی از سرمایه‌های ملی و ظرفیت‌های فرهنگی و تاریخی استان، حائز اهمیت دانست و افزود: ارگ کلاه فرنگی نه برای بیرجند بلکه برای استان، نماد هویتی و جزو ظرفیت‌های فرهنگی است لذا باید به‌خوبی مراقبت و نگهداری شود.
وی با بیان اینکه استفاده از این فضای تاریخی به یک مطالبه عمومی تبدیل شده است، تأکید کرد: باید به مطالبه عمومی درخصوص بهره‌مندی از این اثر تاریخی شاخص توجه شود و این مجموعه هرچه زودتر در اختیار مردم قرار گیرد.
مرمت این اثر تاریخی در اسفندماه با گچ‌کاری اتاق‌های اشکوب (طبقه) اول آغاز شد و هر چند کار مرمت این ارگ به پایان نرسیده اما پس از سالها چشم انتظاری، در ایام نوروز ۱۴۰۱ شرایطی فراهم شده که مسافران بتوانند از این مکان به ویژه قسمت‌های مرمت شده آن بازدید داشته باشند.
بازگشایی به روی مهمانان نوروزی
«حسن فولادی» رئیس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان بیرجند در گفتگو با خبرنگار شبستان گفت: ارگ کلاه فرنگی بیرجند مربوط به دوره تاریخی زندیه- قاجاریه بوده و از جمله بناهای حکومتی محسوب می‌شود و اقدامات اولیه شامل محوطه سازی، نورپردازی بنا، گل کاری فضای سبز، کف سازی راهروها برای بازدید گردشگران انجام شده است.
وی با اشاره به استقرار راهنمایی گردشگری در این بنای تاریخی، خاطر نشان کرد: مسافران و شهروندان از روز اول نوروز ۱۴۰۱ بازدید از ارگ کلاه فرهنگی را انجام می دهند و مشکلی در این زمینه وجود ندارد.
فولادی در ادامه ساعت بازدید از این مکان را ۸:۳۰ صبح تا ۵ بعداز ظهر اعلام کرد و افزود: بعد از ایام تعطیلات نوروز، مرمت گچ کاری های بنا آغاز خواهد شد و امیدواریم تا پایان اردیبهشت نواقص جزیی ارگ کلاه فرهنگی بیرجند برطرف شود.
نظر شما