خانه نقاش یا پاتوق اهالی فرهنگ/ خانه خواجه آوادیس و وعده های ۱۵ساله برای مرمت

خبرگزاری شبستان _ رشت، مهری شیرمحمدی؛ بیستم بهمن ماه سال گذشته بود که خبری به نقل از مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی گیلان در پرتال این اداره منتشر شد، مبنی بر اینکه قرار است خانه تاریخی «آوانسیان» با همکاری شهرداری رشت مرمت و بازسازی شده و در اختیار انجمن مفاخر گیلان قرار گیرد. انجمن مفاخر در حال حاضر یک اتاق در ساختمان مجتمع خاتم الانبیا(ص) دارد. این اتاق کوچک برای نشست ها و تبادل نظر فرهیختگان گیلان در اختیار این انجمن قرار گرفته و از زمان شادوران فریدون نوزاد، همان است که بود.

پیش از شیوع کرونا، جلسات انجمن مفاخر در همین اتاق برگزار می شد و اگر مراسم بزرگتری در حد همایش داشتند، در سالن مجتمع خاتم الانبیا(ص) برپا می گشت. با شیوع کرونا، نشست های انجمن مفاخر بخاطر رعایت فاصله اجتماعی تعطیل گردید. حالا پس از ۲ سال وقفه دوباره این انجمن فعالیت های خود را از سر گرفته است. اینکه فعالیت های این انجمن چقدر اثرگذار بوده و بازخورد دارد، بررسی جداگانه می طلبد. موضوع مکان مورد درخواست انجمن است که از مدیر کل جدید ارشاد خواسته تا ساختمان تاریخی و بلااستفاده واقع در حیاط مجتمع خاتم الانبیا یعنی خانه آوانسیان را در اختیار این انجمن قرار دهد.

داستان چگونگی تخریب نیمی از این خانه تاریخی بقدر کافی غم انگیز هست. اما از آن غمبارتر، وعده های ۱۵ساله است که تکرار می شود. زمانی دکتر فیروز فاضلی که خود چهره ای دانشگاهی و اهل ادب و شعر بود، وعده داد که قرار است این خانه تبدیل به «خانه نقاشان» شود، آن هم به استناد اینکه این خانه نقاشی های دیواری داشته است. اما تنها اقدام برای احیای این خانه در پایان دوره فعالیت فاضلی، نصب فنس های فلزی به منظور جداکردن فضای پارکینگ مجتمع خاتم الانبیا از بخش سالم مانده خانه آوانسیان و یا بهتر بگویم خانه «خواجه آوادیس» بود. بماند که رها شدن خانه نیمه مخروبه آن هم در فضای مرطوب گیلان، سرعت فرسایش را صعودی می کند.

۲۹بهمن ماه سال گذشته، دوباره موضوع مرمت و تغییرکاربری خانه خواجه آوادیس در حضور شهردار رشت از سوی ثقتی تکرار شد. این بار اما، جمعی از مفاخر گیلان نیز حضور داشتند. آن هم در مراسمی که برای تجلیل از مفاخر گیلان در دفتر شهردار برگذار شده بود. ۱۹خرداد ماه ۱۴۰۱، در نشست هم اندیشی مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی گیلان با اعضای شورای شهر رشت، بازهم دغدغه و وعده مرمت و احیای خانه خواجه آوادیس تکرار شد. اینکه آیا قانون اجازه می دهد، مدیریت شهری برای یک ملک دولتی دیگر هزینه کند یا خیر، مورد سئوال است و آیا مدیریت شهری با علم به آن چنین وعده ای داده، جای تعجب دارد. سال ۱۳۸۶اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گیلان بعنوان متولی بناهای تاریخی، بخشی از سقف بنای آوادیس را مرمت نمود و این مرمت نیمه کاره رها شد.

اگرچه آن مقطع مدیریت میراث فرهنگی اعلام کرد که اعتبار میراث برای مرمت تمام شده است، اما سال های بعد عدم مرمت را ورود اداره بازرسی اعلام کرد و گفت طبق قانون هر بنایی که در تملک یک دستگاه دولتی است، همان اداره می باید برای مرمت آن هزینه نماید. همین داستان برای مرمت ناقص مدرسه تاریخی فروغ نیز تکرار شد. برفرض اگر قانون اجازه دهد، آیا شهرداری چنین توان مالی را دارد؟! و چگونه است که در مرمت سه بنای تاریخی در تملک خود، لاک پشتی حرکت می کند و پس از سال‌ها وعده در مرمت و احیای عمارت میرزا خلیل رفیع به «موزه مشروطه»، عمارت بلدیه به «موزه مردم شناسی» و عمارت مریضخانه بلدیه به «موزه هنرهای معاصر»، تازه تعویض چوب و سربندی سقف ۲بنا را شروع کرده است! سئوال اینجاست، عمارتی که از دوره ناصرالدین شاه قاجار در رشت بجامانده و از سال ۸۵تاکنون می توانست با اعتبارات ولو قطره چکانی اداره ای که متولی فرهنگ است، مرمت شود، چرا همچون «دری در خلاب» از دسترس عموم پنهان مانده است! دغدغه مندان فرهنگی، سعی می کنند امیدوارباشند، با آمدن مدیرکل جدید اداره ارشاد و تکرا وعده مرمت در نشست های متعدد، نیمی از این خانه تاریخی که بی مسئولانه تخریب گردید، بالاخره احیا شود.

عمارت خواجه آوادیس در رشت، در میانه دوره قاجار ساخته شده و در زیرزمین بلند آن کرم ابریشم پرورش داده می شد. علاوه بر نوع معماری، در این خانه چندشخصیت تاریخی زندگی کرده اند که حائز اهمیت است. نیمی از عمارت بزرگ «خواجه آوادیس» - که پلان آن L مانند بود- در ابتدای خیابان سعدی و در پارکینگ حیاط اداره ارشاد شهرستان رشت باقی مانده است. این عمارت در سال ۱۸۹۵میلادی و درست یک سال پیش از ترور ناصرالدین شاه قاجارساخته شده است.

آوادیس اصالتا از ارامنه اصفهان بود که به رشت مهاجرت کرد و در این شهر مشغول تجارت ابریشم و نوغانداری بود. این تاجر ارمنی، موسس مدرسه و کلیسای ارامنه در ابتدای خیابان سعدی نیز هست. به گفته «روبرت واهانیان تبریز»، ملک بزرگ خواجه آوادیس تقریبا قسمت اعظم دو طرف خیابان سعدی فعلی را در برمی گرفت. ۱۰ روز بعد از خروج میرزا کوچک خان از رشت و کودتای بلوشیکها(تابستان ۱۲۹۹خورشیدی)، بازر رشت به آتش کشیده شد. کل بازار، مدرسه و کلیسای ارامنه - که در بازار بود- سوخت. خواجه آوادیس بلافاصله در زمین خودش و به یاد پسر متوفایش،«مگردیچ»، مدرسه جدیدی ساخت. آوادیس وصیت کرده بود که املاک دیگرش نیز به شورای مدرسه برسد. ولی با فوت خواجه آوادیس، خانه در سال ۱۹۰۵ میلادی به «آوانس آوانسیان» فروخته می شود.

«آوانس» پدر «آرتاشس آوانسیان» است که در جوانی به نهضت جنگل پیوست و بعدها از اعضای اصلی گروه ۵۳ نفر شد. «آوانس» صاحب شرکت ارابه‌رانی بود و بین رشت و تهران و دیگر شهرهای ایران ارابه‌رانی می‌کرد. بعدها این عمارت به «طاطاووس ینوک آوانسیان»، از مهاجران قره داغ ارسباران به رشت فروخته می‌شود. طاطاووس این ملک را به نام دو پسر خود(آرتوش و آرتدوش) می‌نماید. آرتدوش، همراه مرحوم آرسن میناسیان از خیران معروف رشت بودند. «آرتوش آوانسیان» آخرین فرد مالک این خانه بود که در سال ۱۳۸۵ خانه را به اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان رشت می فروشد.

به گفته «مسعود حقانی»، مهندس معمار، در بررسی اولیه خانه‌های شهری رشت می‌توان ترکیب سه‌گانه‌ای را به‌صورت یک بخش اصلی در وسط و دو بال جانبی در تمامی پلان‌ها دیده کرد. در قسمت میانی، تالار یا سه دری و در مواردی ایوان قرار گرفته است. این خانه همچون بعضی از خانه‌های بومی دارای دو لایه متفاوت، شامل لایه سرتاسری ایوان و لایه اطاق‌ها می‌باشد. چیزی که بندرت در معماری شهری سایر مناطق دیده می‌شود. از نکات بارز دیگر این ساختمان، حالت سقف و پوشش سفالی و یا شیرواني است که دربرگیرنده تمام حجم بنا می‌باشد. پیش آمدگی سقف نیز سبب شده تا این اتصال با جزئیات بیشتری مطرح شود. عمارت بنا بر کتیبه موجود در خانه، در سال ۱۸۹۵ میلادی ساخته شده است.

مسعود حقانی توضیح می دهد: ساختمان دو طبقه است. طبقه همكف كه مانند زير زمين است، سابق محل پرورش نوغان بود. طبقه بعدي به وسيله چند پله به ايوان بالا متصل مي‌شود و محل استقرار ساكنان خانه بود، اين طبقه نيز دارای سه پله بوده كه سه اتاق را در نيم طبقه‌اي قرار می‌دهد. پلان دارای طرح هندسی منظم و به صورت گسترده و باز و طویل و باریک طراحی شده تا حداکثر استفاده از وزش باد در ایجاد تهویه طبیعی و دفع رطوبت صورت گیرد.

به گفته حقانی؛ تبادل تجاری رشت با اروپا، بر نوع معماری این بنا تاثیر داشته و تلفیقی از معماری بومی و اروپایی در این بناه دیده می شود. استفاده از بازشوهای فراوان در نما، استفاده از شیشه‌بندها در ایوان‌ها، بویژه در سمتی که باران‌خور است، درنظر گرفتن اصل تقارن و ترجیح محور و تأکید به آن و تکرار ریتم‌های معین و وجود ایوان‌های سراسری از مهمترین ویژگی های این بنای فاخر است. بيشتر خانه با گچ بري فراوان آراسته شده و داراي نقوشي از گل و گلدان و پرندگان تزيينی است. تالار شاه‌نشين، داراي يك شومينه و پنجره ارسي با شيشه‌هاي رنگي است و شماي خاصي به معماري خانه مي‌دهد. تمامي كفپوش آن تخته كوبي و در قسمت ايوان داراي نرده و ستون‌هايي چوبي است. انتهاي ستون‌ها به كله شيري متصل شده‌ و همگي به زيبايي با رنگ آبي طراحي گشته‌. بنا داراي هفت تيپ در و سه تيپ پنجره مي‌باشد. اتاق‌ها طاقچه‌هايي دارد كه بالاي همگي تزيينات گچبري‌ دارد. سقف ساختمان نيز سفالپوش و به رنگ قرمز است. این بنا نیز مانند بسیاری از معماری های گیلان، در قسمت پايين ديواره‌ها، داراي گربه‌رو است. اين گربه‌روها نيز داراي تزييناتی متأثر از كل گچبري‌هاي ساختمان مي‌باشد. سال ۱۳۸۶ نیمی از عمارت به منظور ساخت پارکینگ برای کارکنان، بدستور مدیروقت فرهنگ و ارشاد تخریب شد. البته سازمان میراث فرهنگی با ثبت دیگر هنگام(۲۶/۱۲/۱۳۸۶ و به شماره ۲۲۲۳۷ ) مانع از تخریب کامل بنا گردید. متاسفانه بعد از ۱۵سال هنوز، اقدامی برای احیا و مرمت این عمارت فاخر صورت نگرفته است.