یزد، شهر بلندترین مناره ها و قدیمی ترین مساجد ایران

خبرگزاری شبستان //یزد

یزد شهر دارالعباده است و مردمان مومن و متدین آن مساجد و حسینیه های باشکوهی را با خشت و گل بر پهنه کویر نقاشی کرده اند، قدیمی ترین مسجد ایران باتک مناره خشتی آن در فهرج و بلندترین مناره های جهان در مسجد جامع یزد تنها بخشی از عشق و نبوغ این مردم است.

مسجد بیرون ابرکوه که علی بن موسی الرضا(ع ) بمدت دو روز از سفر مدینه به مرو در آن اقامت داشتند و مسجد ریگ رضوانشهر که سالیان دراز در زیر ریگ‌های کویر مدفون شده بود بخش دیگری از مساجد دارالعباده به شمار می روند.
 

مسجد جامع کبیر یزد با بلندترین مناره های ایران

مسجد جامع یزد یکی از بناهای گرانمایه ایران و یادگاری از دوران باستان است و سردر آن بخشی بسیار باشکوه از آن بنا می باشد.

سر در باشکوه مسجد جامع یزد یکی از ویژگیه ای مهم مسجد جامع یزد است که از آن به عنوان بلندترین سردر مساجد ایران یاد می شود.

مسجد جامع یزد به عنوان یکی از با ارزشترین میراث تاریخی هنری و گنجینه ای معماری اسلامی دارای شش ورودی است که در اضلاع مختلف بنا واقع شده اند.

ورودی اصلی مسجد در ضلع شرقی مسجد واقع شده و دارای سردر رفیع و نیز کتیبه های کاشی معرق است و دو مناره نیز بر آن استوار شده است.

ارتفاع سردر مسجد از 48 تا 52متر بیان شده و در صورت تفکیک مناره ها به بیش از 28 متر می رسد و به عبارتی بهتر سردر مسجد جامع یزد بدون مناره های آن بلندترین سردرمساجد ایران است.
 

مناره مسجد دارای قطری در حدود 8 متر بوده و در زمان جلوس آقا جمال الدین محمد" که ابتدای جلوس "شاه طهماسب صفوی" در یزد حکمرانی داشت به بنا افزوده می شود اما در سال 1313 فرو ریخته و دوباره تجدید بنا می گردد که یکی از مناره ها دارای پلکان دو طرفه است.

از امتیازات هنری و معماری این مسجد می توان قدرت و استواری کاشیکاری های نفیس و جالب و سردر بلند آن است مناره های سردر سراپا مزین به کاشی الوان و اسماء جلاله می باشد و آیات مبارکات قرآن بر آن منقوش است.

مسجد فهرج قدیمی ترین مسجد ایران
 

ساخت مسجد جامع شهدای فهرج در 30 کیلومتری شهر یزد، به نیمه اول قرن اول هجری برمی گردد و تنها مسجد بجای مانده از قرن اول هجری در ایران است.
 
نگرش ساخت مسجد جامع فهرج کاملا ساسانی بوده به نحوی که سقف و رواق ها و ایوان آن از نوع دسته زنیلی و به شکل بی نظیر و بی بدیعی کار شده است در بناهای تاریخی سده های نخستین اسلامی بهره گیری از سبک معماری ساسانی در سطح وسیعی مشهود است، نقشه اصلی مسجد جامع فهرج به عنوان کهنترین مسجد ایران بسیار ساده می باشد و در واقع تقلیدی از طرح و شکل مسجد النبی است.

معماری مسجد،حتی زغره ها و ستونک های چهار گوشه جرز ها و سرستون ها و درگاه ها و آرایش ها، همه، به سبک معماری پیش از اسلام ایران است، مسجد جامع فهرج، از خشت خام با ابعاد بزرگ ساخته شده است و نمای سیمگل (گل رس، ریگ روان و خاکه کاه) و گلریگ و چفت های گچی است؛ برای آرایش نما، از طاقچه های کوچک با پوشش شکنجی و نقش های شکنجی و دالبری استفاده شده است.

این مسجد، تنها مسجد جهان اسلام است که ساختمان آن از ابتدا تاکنون هیچ تغییری نکرده است؛ نقشه این مسجد و قرارگرفتن محراب آن در محور عرضی و تزیینات بکار رفته در آن، حکایت از ساخت این بنا در صدر اسلام دارد به ویژه تزیینات گچبری شکنجی و پیچک های آن، که بیننده را بی اختیار و ناخودآگاه به یاد کاخ تیسفون می اندازد، پوشش صفه ها، شکل بسیار ساده و ابتدایی نیم گنبد است.

در نمای حیاط مسجد، چند طاقچه و کاو، با طاقی شکنجی (دالبری) دیده می شود شبستانی با سه دهانه دارد که دهانه میانی بزرگتر از دهانه چپ و راست است؛ از ویژگی های جالب این مسجد، نقش درهای ساسانی است که با گچ، بر روی دیوار شرقی ساخته اند.

دو اطاق در قسمت غربی مسجد وجود دارد که معماری آن قدیمی است و با توجه به مصالح آن به نظر می آید که همزمان با ساختمان مسجد، ساخته شده است؛ پوشش این دو اطاق طاق ناوی آهنگ (کوره پوش و لوله ای) است؛ مناره گلین مسجد احتملا در دوران بعد(قرن 4 یا 5 ) به آن افزوده شده است و ورودی اصلی مسجد که شمالی بوده به کنار مناره تغییر مکان داده است.

مسجد بیرون ابرکوه قدمگاه علی بن موسی الرضا(ع)

درمیان اثرهای تاریخی ابرکوه مسجد بیرون ابرکوه قدمگاه علی بن موسی الرضا(ع )بنایی تاریخی و دیدنی برای مسافران نوروزی که در بین مردم از احترام و اعتبار قابل توجهی برخوردار است.
 
این مسجد متبرک به روایاتی علی بن موسی الرضا(ع ) بمدت دو روز از سفر مدینه به مرو اقامت داشتند، این مسجد شامل دو ایوان با حیاط مرکزی است، ایوان غربی به گنبد خانه‌ای که از داخل مربع و از خارج نیم دایره است متصل می‌باشد.

زیرسازی گنبد و قرینه‌های آن و همچنین پوشش ایوان‌ها و دو رواق به شیوه پارتی، اشکانیان و ساسانیان است و تنها اثر مسجد کتیبه‌ای بر روی کاشی معرق به رنگ سفید بر زمینة لاجوردی در سه رشته خط نسخ به عرض65سانتی متر و طول 5 متر می‌باشد.

سه دیواره سر در کوچک خارجی را پوشانیده است و درست در زیر پا کار قوسی قرارگرفته است که از آن اطلاعات تاریخی بدست می‌آید، خط نسخ آن از انواع خطوط کتیبه‌ای افریزی مسجد گوهرشاد که در سال820 و821 هجری قمری (1437و1438میلادی) ساخته شده است.

 

مسجد ریگ مجومرد (رضوانشهر)

مسجد ریگ از بناهای دوره تیموری و متعلق به قرن نهم هجری است که سالیان دراز در زیر ریگ‌های کویر مدفون شده بود و در سال 1370 از زیر ریگ تخلیه، مرمت و بازسازی شده است. 

کویر و بادهای سرخ و سیاه که ویژگی ناحیه خشک و گرم است دست تطاولش نه تنها بر تعداد زیادی از آبادی‌ها و حتی شهرها گسترده، بلکه بر مساجد و مدارس نیز رحم نکرده و بسیاری را به زیر شن و ماسه فرو برده است.

از این جمله اماکن مذهبی، مسجدی در رضوانشهر(مجومرد) است که توجه همگان خصوصاً مردم مسلمان، پژوهشگران و علاقه مندان به میراث فرهنگی را به خود جلب نموده است، مسجدی که پس از سالیان سال از زیر خروارها خاک بیرون آمد و دارالعباده بودن یزد را قوت بخشید.

ایمان و اعتقاد مردم یزد که سعی در تعمیر و بازسازی مسجدی که تنها گنبد آن در زیر شنهای روان نمایان بود باعث گردید مسجد عظیمی مربوط به قرن نهم هجری قمری در عمق چهار متری خاک کشف گردد.

بنای مذکور دارای یک شبستان تابستانی، صحن یا میانسرا با رواق‌هایی در طرفین، ایوان، گنبد و دو بقعه است.

بقعه ضلع غربی گنبد دارای سه قبر که دو قبر آن دارای کاشی کاری معرق بسیار نفیسی است.

از مطالب حک شده بر کاشی‌های قبور چنین بر می‌آید که قبر اصلی بانی مسجد" حاجی کمال الدین" است که در بقعه مدفون شده و فرزندش "حاجی جمال الدین" را هم بعداً در کنار او به خاک سپرده‌اند.
  

در بقعه ضلع جنوبی گنبد 23 قبر کوچک و بزرگ وجود دارد که تعدادی از آنها دارای کاشی های الوان قدیمی است.

صحن مسجد که زیر گنبد قرار دارد مربعی به اندازه 6 در6 متر و از طرف مغرب به بقعه‌ای که متصل به مسجد است راه داشته است.

گفتنی است، اطراف این مسجد شن‌های روان احاطه نموده که یادآور شکوه و جلال شهر در طی قرون و اعصار گذشته است. ساختار و معماری مسجد، ستون‌های ستبر آن و وسعت بنای مسجد حکایت از بزرگی و عظمت رضوانشهر در گذشته‌های دور دارد.
 

مسجد فرط

مسجد فرط مسجدی است ساده با معماری خشت خام در محله دارالشفا که بنیان آن به نیمه اول قرن دوم هجری در زمان امامت امام صادق (ع) می رسد.
 

بر اساس برخی روایات امام رضا (ع) در مسیر حرکت مدینه به مرو مدتی در این مسجد عبادت و از حمام مسجد استفاده کرده است، یکی از نگهبانان قطب الدین حاکم یزد بیمار پیسی داشته به حمام رفته و حمام را قرق می کنند تا کسی داخل نشود.
 

قطب الدین زنگی امام رضا (ع) را می بیند و به برکت حضور امام رضا (ع) شفا پیدا می کند و مسلمان می شود و بعد ها فوت می کند و آرامگاهش در این مکان مورد احترام مردم است و به مزار زنگیان مشهور است که منابع تاریخی این را سند حضور امام رضا (ع) در مسجد فرط بیان می کنند.
 

ساختمان کنونی مسجد، به عهد صفویه مربوط است و با اقداماتی که پس از طی مراحل و تشریفات قانونی در تاریخ 15/10/75 به شماره 1825 از سوی سازمان میراث فرهنگی کشور به عمل آمد، این مسجد در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و ابلاغیه آن در تاریخ 3/11/75 به شماره 10437 به استانداری ارسال شده و در آن جا در تاریخ 9/11/75 به شماره 11684 مضبوط شده است.

مصالح بخش قدیمی این مسجد خشت وگل و دارای تزئینات ساده‌ ای است اما در بخش‌ های بازسازی شده آجر، ملات ریگ، آهک و تزئینات گچ همراه با قاب بندیهای متناسب را می‌ توان مشاهده کرد.

عوامل تزئینی در این بنا دارای سادگی خاصی است به گونه ‌ای که در بدنه‌ های حیاط از قاب بندی‌ های آجر به صورت طاق نما با بندکشی گچی بهره جسته ‌اند.

فضاهای داخلی مسجد، شبستان و گرمخانه تا ارتفاع یک متر و 80 آجر چینی شده و ستون ‌ها، دیواره ‌ها و سقف نیز کاملاً از اندود گچ پوشیده شده است.
از نقش حجاری سنگ محراب، احتمال داده اند که این سنگ متعلق به قرن ششم هجری قمری است.

مسجد ملااسماعیل

مسجد بزرگ ملااسماعیل به دست آخوند ملا اسماعیل عقدائی بنا نهاده شده و اکنون با شماره ثبت 964 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، این مسجد پس از پیروزی انقلاب اسلامی محل اقامه نماز جمعه یزد قرار گرفت و توسط آیت الله صدوقی به بنای این مسجد افزوده شد.
 

در گذشته های دور برای بهره مندی از آب قناتی که از این مکان می گذشته سطح این مسجد را پایین برده اند، در بین افراد مسن معروف است که قبله این مسجد بسیار دقیق است و هنگام ساخت آن شخصی که صاحب کراماتی بوده از همان محل، خانه کعبه را به استاد بنا نشان می دهد تا محراب ر ا مطابق آن بسازد، همین محراب در 11تیر سال 1361 محلی برای عروج بزرگترین رهبری مذهبی دارالعباده، شهید محراب آیت الله صدوقی می شود.
 

این مسجد مشتمل بر ایوان وسیع با دهنه 75/15 متر، شبستانی با 32 ستون، گنبد ها، نقش و نمای آجری درگاه ها و تلفیق شده به کاشی و سنگ لوحه های مختلف است.
 

حیاط اول مسجد به سبک قاجار و دارای اروسی های کوچک چوبی در دو طبقه است، پس از آن، سردر ورودی دیگری با کاشی کاری و در چوبی قدیمی قرار دارد، برای ورود به حیاط بزرگ مسجد باید پس از سردر از هشتی و دو راه ورودی در طرفین آن عبور کرد.
 

در ضلع غربی حیاط، شبستان یا گرمخانه و در سمت شرقی آن، چند حجره قرار دارد، در هر دو طرف حیاط، یک راهروی ستون دار مسقف وجود دارد و درهای شبستان و حجره ها به داخل آن باز می شود، شبستان تابستانی در ضلع جنوبی قرار دارد و روبروی آن، ایوان آجری بلندی است.
 

این مسجد به مناسبت ایوان وسیع و شبستان غربی (که دارای سی و دو ستون است) از ابتدای ساخت زبانزد و دارای شهرت بوده است.

مسجد جامع 500 ساله اردکان

مسجد جامع اردکان متعلق به دوران تیموری است.

سبک معماری این مسجد آذری و از نشانه‌های آن گنبد خانه‌ای و یک ایوانه با رواق‌هایی در اضلاع شرقی و غربی که درب ورودی و اصلی بنا روبروی گنبد خانه باز می‌گردد، در بخش شرق، قسمت شبستان ساخته شده است که با ستونهایی چهار ضلعی در دو ردیف با 6 ستون، بنا را پا برجا داشته است.

اما به طور کلی مسجد از گونه مساجد یک ایوانی دارای یک صحن است که گنبدخانه و ایوان و رواق‌های اطراف بخش تابستانه آن را تشکیل می‌دهد.

از قسمت بازار و مهتابی جلوی بازار راهی به شبستان یا همان زمستان خانه وجود دارد، در کنار مسجد در بخش غربی بنایی در عرض قبله ساخته شده که هم دوره مسجد جامع نمی‌باشد ولی و به احتمال زیاد جدیدتر از بنای مسجد جامع است به این مکان مسجد قرائت خانه می‌گویند که مخصوص آموزش قرآن کریم است.

گنبد مسجد رک بوده و تک پوسته با آجر چینی چهار ترک که بر روی گنبدخانه نشسته است.

در ضلع شرقی محراب گنبدخانه یا همان تابستان نشین مسجد راهرویی پیچ در پیچ وجود دارد که به راهرو صاحب الزمان معروف است، این راهرو که همان غلام گردش می‌باشد راهرویی برای رفت و آمد امام جماعت بوده است.

یکی از مهمترین قسمت‌های جانبی مسجد جامع اردکان همان درب ورودی است که با کوبه‌هایی به شکل دو سر اژدها چشم هر بیننده هوشیاری را مجذوب خود می کند. این در با تکنیک مخمس کار شده است.

از دیگر اشیاء مهم این بنا زیلویی به سال 1009 هجری قمری می‌با شد، که از قدیمی‌ترین زیلوهایی است که به مسجد جامع اردکان وقف گردیده است.

مسجد جامع اردکان بخصوص معماری آن چندی است با دید نوسازی و مرمت از شکل و شمایل یک بنای تیموری افتاده و به یک بنای معاصر با دیواره‌های سنگ کاری شده تبدیل شده است.

این بنای ارزشمند سالیانی است پا برجاست و کوشش جهت احیای آن و مراسم آن که ازجمله نذرکردن بانوان و گردش به دور گنبد در دوشنبه‌های اول هر ماه قمری است باعث پا برجا ماندن عقاید و اصالت مذهبی این دیار شده است.
 

مسجد جامع ابرکوه

مسجد جامع ابرکوه کنار میدان امام حسین شهرستان ابرکوه قرار دارد و مصالح به کار رفته در آن خشت خام وگل است.

این مسجد از مساجد دوره سلجوقی محسوب می‌شودکه به سبک مساجد چهار ایوانی است و حیاطی مستطیل شکل در وسط دارد، مدخل ورودی مسجد رو به شمال باز می‌شود و به وسیله دهلیز هشت گوش وسیعی به حیاط راه می‌یابد.

سردر ورودی این مسجد ارتفاع زیادی دارد و در سه گوشه به وسیله سه طاقنما، پایه چهار گوش آن به هشت گوش تبدیل می‌شود و در سمت جنوبی مدخل ورودی، شبستانی با طاق‌های مقرنس زیبایی قرار دارد.

در وسط صفه مسجد، زیر زمین وسیعی تعبیه شده که صفه بالای آن در فصل تابستان برای اقامه نماز استفاده می‌شود.

رواق‌های اطراف ایوان‌ها نیز دو طبقه هستند، سقف طاق‌ها به صورت طاق و تویزه است و مناره‌ای الحاقی در ضلع جنوبی آن قرار دارد، شبستان جنوب غربی شامل یک ایوان در جلو و یک شبستان وسیع در پشت آن و شبستان اصلی نیز در ضلع شرقی مسجد قرار دارد.

از جمله ویژگی‌های این مسجد محراب گچ بری بسیار عالی و پرکار این مسجد است که در ایوان شرقی قرار دارد.

در این محراب آیات قرآنی در چهار ردیف به خط نسخ، کوفی و ثلث کار شده است و تاریخ محراب 738 هجری است.

در محراب ایوان بزرگ سنگ مرمر سبز رنگی نیز نصب است که بر دور این سنگ نیز آیات قرآنی به خط نسخ کنده کاری شده و در دو گوشه‌ی بالای آن در دو نقش کوفی "لا الله الا الله محمد رسول الله" نقر گردیده است.

سنگ اصلی محراب مسجد در سال 1316 به موزه ایران باستان انتقال یافته و از ویژگی‌های آن همین بس که سنگی مرمر با تراش بسیار عالی و نقوش گل و بته در وسط و حاشیه به خط نسخ با آیاتی از قرآن کریم و دو گل تزیین گردیده است که قسمت پیشانی سنگ دارای طرح مقرنس است.

اگر چه بنای مسجد جامع ابرقو یا ابرکوه را مربوط به دوره تیموری می‌دانند، ولی بنای اصلی آن از دوره تیموری قدیمی‌تر است.

گفتنی است: این بنا در دوران سلطنت سلطان ابو سعید در سال 728 هجری قمری مورد تعمیر اساسی قرار گرفته این مسجد با مجموعه‌ای غنی از انواع هنرهای تزئینی معماری به شمارة 197 مورخ 9/5/1312 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

مسجد بزرگ ابوالمعالی

مسجد بزرگ ابوالمعالی یزد در ضلع غربی خیابان سیدگل سرخ، محله ابوالمعالی، جنب بازارچه ابوالمعالی واقع و به شماره 2398 مورخ 4/5/78 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

بانی مسجد ابوالمعالی به خواجه حاجی ابوالمعالی منتسب است.

مطابق با اظهارات مورخّان قدیمی یزد خواجه کمال الدین ابوالمعالی از محتشمان یزد و بانی قنات فراشاه تفت و مدرسه کمالیه در داخل شهر یزد به سال 720 هجری بود. پدر وی نیز وزارت محمد مظفر، از سلاطین آل مظفر، را به عهده داشت.

از آنجا که مؤلف تاریخ یزد، محل مدرسه خواجه حاجی ابوالمعالی را خارج یزد ذکر کرده و محل فعلی محله ابوالمیری به لحاظ تطبیق با سوابق تاریخی، بیرون ازحصار یزد بوده، پس به احتمال قوی، انتساب محلة مذکور به خواجه حاجی ابوالمعالی صحیح است.

محله ابوالمعالی دارای دو مسجد است که به نام مسجد بزرگ و کوچک ابوالمعالی اشتهار دارد. مسجد کوچک بر روی آب‌انبار قرار گرفته و به گفته ایرج افشار در محراب آن یک قطعه کاشی محرابی لاجوردی به ابعاد 45×30 سانتی متر تعبیه شده است. در حال حاضر اثری از کاشی مذکور در بنا دیده نمی شود.

ورودی مسجدبزرگ به یک ساباط راه می‌یابد و حوضخانه (وضوخانه) مسجد نیز روبروی ورودی واقع است.

مسجد بزرگ دارای درگاهی است که دیوارآن را با کاشی های مسدس لاجوردی با حاشیة آبی، سیاه و دو قطعه گل مربع از کاشی معّرق در وسط آن پوشانده‌اند.

مسجد بزگ ابوالمعالی مشتمل بر یک گرمخانه نسبتاً بزرگ، حیاط کوچک در ضلع شمالی، اتاقی (مقبره) در ضلع غربی حیاط و بادگیری رفیع در جبهه جنوبی می‌باشد که مشرف به کوچه و بازار مجاور است.

مسجد از کف ساباط 70 سانتی‌متر پائین‌تراست. پوشش سقف گرمخانه طاق و تویزه است. ازاره مسجد آجری و بدنه و سقف با اندود گچ است.

در ضلع شرقی مسجد مذکور حیاط کوچکی قراردارد و دری به طرف کوچه ابوالمعالی از داخل آن باز می‌شود. تعداد ورودی ها از طرف حیاط سه درب پنج لتی است.(گویا این مکان آرامگاه خصوصی بوده است).

پایان پیام/