خبرگزاری شبستان_ گیلانن، نوشین کریمی، آنچه تاکنون درباره اسطوره شناسي و بررسي سمبل‌هاي به کار رفته در مراسم عزاداري ماه محرم و نقش خاندان آل بويه بررسي شده است، نشان می‌دهد شيعيان ايراني چگونه با دادن رنگ و بوي مذهبي به رسوم پيشينيان خود به گسترش و زنده نگاه داشتن عقايد و باورهاي ديني خود پرداخته اند.
مردم گيلان همچون ديگر مردم كشور از تاريخ اول تا دهم محرم هر سال به عزاداري براي شهادت امام حسين(ع) مي‌پردازند. مردم سعي مي‌کنند تا در روزهاي نهم و دهم محرم، به زادگاه خود بروند و در جمع بستگان و آشنايان خود در مراسم عزاداري شرکت کنند.
كرب زني، قوم بني اسد، روضه خواني، سينه زني، زنجير زني، چهل منبر، شام غريبان، تعزيه خواني و ... از جمله مراسم عزاداري در ماه محرم مردم گيلان است.
رسم و روال حركت دسته‌هاي عزادار تابعي است از روابط محله‌ها در شهرها و روستاهاي مختلف و هر كدام مبدا و مسيري معين دارد.
در تمام شهرها و روستاهاي بزرگ گيلان مراسم روضه خواني انجام مي‌شود. محل روضه خواني مسجد است اما در بعضي از خانه‌ها هم برحسب نذر و يا بنا بر وضعيت و وقف روضه خوانده مي‌شود.
بازاريان رشت سراهاي بازار را هم براي روضه خواني سياه پوش مي‌كنند.
در شهرهاي گيلان تعزيه خواني‌ها محلي هستند و گروه‌هاي تعزيه‌خوان گيلان، تا شهرها و روستاهاي جلگه مازندران هم مي‌روند.
در قسمت‌هاي كوهستاني، تعزيه‌هاي ايام ماه محرم اغلب توسط افراد محلي خوانده مي‌شود و در غير ماه محرم گروه‌هاي تعزيه‌خوان طالقاني و قزويني هم به اين حدود مي‌آيند. در گیلان علاوه بر تعزیه‌هایی كه در سایر نقاط ایران اجرا می‌شود. چند تعزیه خاص هم وجود دارد كه از جمله آن می توان به مجلس تعزیه حضرت شاهزاده ابراهیم كه بارگاهش در قسمت‌های كوهستانی شفت قرار دارد، اشاره کرد.
میراث فرهنگی برخی از رویدادهای مذهبی ویژه ماه محرم استان گیلان را همچون عزاداری دهه اول محرم در ماسوله، علم واچینی، تعزیه در دیلمان و ضیابر، مراسم آیین سوگواری کرب زنی و چهل منبر لاهیجان، تاسوعای آقا سید شریف و ظهر عاشورای ضیابر، چهل علم گیلان، هفت کوگاه، یازدهم محرم رودبنه و مراسم تشت برکرده اسالم که از یادگاران عاشورایی است به عنوان میراث معنوی در فهرست آثار تاریخی کشور ثبت کرده است.
به عنوان نمونه، به چند مراسم عزاداري در گیلان اشاره می کنیم؛
*محرم در ماسوله
در «ماسوله» مراسم بايد از محله‌اي كه امامزاده در آن قرار دارد و "مسجد بر" ناميده مي‌شود، آغاز شود. مردم ماسوله مثل شيعيان گيلان و تالش مراسم مذهبي را به جاي مي آورند و اين مراسم قدمتي ديرينه دارد. براي اولين بار از سال 1261هـ. ق برنامه منظمی براي برگزاري دهه اول محرم، در هر روز و هر شب تدوين شد.
اين برنامه بسيار حساب شده، با طوق بندي از شب هفتم آغاز مي شود. در روزهاي بعد تا روز دهم برنامه‌ها و عزاداري ادامه مي‌يابد و در شب يازدهم مراسم شام غريبان انجام مي شود.
در شب دوازدهم محرم پس از انجام مراسم مربوط به خاکسپاري شهيدان کربلا (توسط طايفه بني اسد) و تعزيه داري در جوار "امامزاده عون بن علي" برنامه عزاداري ماه محرم پايان مي گیرد.
امامزاده‌ها، بقعه‌ها و مکان‌هاي مقدس، نقطه تمرکز دسته‌هاي عزادار هستند.
*مراسم سنج زنی
محرم در ماسوله از غروب 29 ذي الحجه با مراسم سنج زني آغاز مي شود. اولين صداي سنج حوالي ساعت 5 عصر از کوچه هاي مسجد بر، شروع مي‌شود و پس از آن صداي سنج‌هاي محلات خانه بر، کشته سر و اسد محله نيز به گوش می رسد و طنينشان در هم مي آميزد و بدين ترتيب آغاز ماه محرم رسما اعلام مي شود.
*«طوق بندي» علم بندي در ماسوله
«علم بندي» يکي از آئين‌هاي ماه محرم در ماسوله است که در آئينه زمان شکل گرفته است. اهالي ماسوله به اين رسم «طوق بندي» مي گويند. برخی مورخان معتقدند که اين مراسم در دوره صفويه به شکلی مدون و نظام مند درآمد.
در ماسوله پنج امامزاده وجود دارد: عون ابن علي(ع) (در مرکز ماسوله)، عين علي زين علي(در يک کيلومتري ماسوله)، امامزاده هاشم(در فاصله 3 کيلومتر دامنه کوه)، امامزاده ابراهيم (در بالاي ماسوله).
ماسوله 6 محله دارد که عبارتند از: مسجد بر، ريحانه بر، خانه بر، کشه سرعليي، کشه سر سفلي و اسد محله. ناحيه ريحانه بر و مسجد بر را که مجاور همديگرند به نام مسجد بر و کشه سر عليي و سفلي را نيز به نام کشه سر مي‌شناسند.
محلات اصلي چهارگانه ماسوله هر کدام يک علم دارند که شکلي عمودي دارد تا متناسب با ساختار معماري خاصي که ماسوله دارد، بتوان آن را به راحتي در کوچه‌هاي باريک و تو در توي ماسوله حرکت داد. در بالاي برخي علم‌ها پنجه‌اي فلزي که نماد دست بريده ابوالفض(ع) است، قرار دارد. علم ها در سراسر سال تا روز هفتم محرم، در مساجد محله ها نگهداري مي شوند.
مراسم علم بندي در روستاهاي ديگر فومن نيز انجام مي شود اما در ماسوله نظم و جلوه بيشتري دارد و استقبال بيشتري از آن مي‌شود، به طوريکه در شهرک یکهزار نفري ماسوله، شش هزار نفر براي اين مراسم گرد هم مي آيند.
در روز پنجم محرم اعضاي هيات عزاداري کشه سر، تشتي را که درون آن مقداري آب ريخته شده و روي آن را با پارچه سياهي پوشانده اند دور مسجد مي‌گردانند و مردم بر حسب وسع خود نذورتي را داخل آن مي‌ريزند که خرج مراسم عزداري و تهيه لباس براي علم مي شود.
در روز هفتم ماه محرم، ريش سفيدان هيات‌هاي چهار محله ماسوله علم‌هاي هيات‌هاي عزداري را به بقعه عون ابن علي(ع) مي‌برند. علم‌ها به وسيله ريش سفيدان محله‌ها همراه با مشايعت مردم به دسته‌ها اعطا مي‌شوند. علم‌هاي محلات، توسط هيأت امناي هر محله با پارچه‌هاي سبز رنگ و نمادهايي عاشورايي ملبس مي‌شوند. دسته‌ها به نوبت و اولويت مسجدها(که دسته «مسجد بر» به احترام وجود بقعه، اولين علم را دريافت مي کند) جمع مي‌شوند تا علم را دريافت کنند. براي نظم دادن به جمعيت سوگواران و رعايت اولويت در اعطاي علم، هياتي به نام «هيات محرم» وجود دارد که نزديک مکان اعطاي علم مستقر مي‌شود.
بر طبق سنت‌هاي گذشته، هر محله چند علمدار از خانواده‌هاي قديمي دارد که وظيفه علمداري، نسل به نسل به آنان رسيده است. آنان نيز بر اساس يک نظام گردشي سالانه در محله خود نوبت خانواده علمدار را مشخص مي‌کنند تا اين مشارکت جلوه عامتر و مردمي تري به مراسم محرم ببخشد.
دسته هاي عزاداري ماسوله را دور مي زنند و با رسيدن به مسجد هر محل، علم درون مسجد گذاشته مي شود.
مراسم پايان عاشورا نيز در شب عاشورا با نظمي خاص از ساعت 2 شب از مسجد بر، با حرکت دسته عزداري آغاز مي‌شود. دسته خانه بر، وقتي حرکت خود را شروع مي‌کند که دسته مسجد بر، از بام محله خانه بر، گذشته باشند و همينطور محله‌هاي کشه سر و اسد محله در انتظار دسته عزاداري خانه بر و کشه سر مي‌مانند که در پي آنان ماسوله را دور بزنند و شب عاشورا را صبح کنند.
مراسم علم بندي به دليل اعتقاد مردم ماسوله به متبرک بودن بقعه عون بن محمد، همه ساله در کنار اين بقعه برگزار مي‌شود. عون بن محمد از ياران سيد جمال الدين اشرف از سادات علوي گيلان بود که در قرن سوم هجري در ماسوله درگذشت. او به چوپاني وصيت کرد که پيکرش را در همان جايي که درگذشته بود به خاک بسپارد. چوپانان کهن بر گرد مزار او خانه ساختند و هسته ماسوله را بنا نهادند. پيشترها مراسم تغزيه در ايام محرم در ماسوله برگزار مي‌شد اما با مرگ رضا نعمت زاده آخرين تعزيه گردان ماسوله به فراموشي سپرده شده است.
*محرم در شفت
در منطقه شفت، بقعه‌ای بنام آقا سید شریف است. قبل از فرا رسیدن ماه محرم، مردم با تمیز کردن دیوارهای داخل و بیرون مسجد، منبر و از جمله وسایل دسته بردن در ایام ماه محرم، خود را آماده عزاداری در این ماه می‌کنند. سپس کسانی را که به عنوان امین یا امنای مسجد جهت جمع آوری پول و هزینه کردن آن و نیز دعوت روضه خوان از جاهای دیگر، انتخاب می‌کنند.
از گذشته رسم بر آن بود که در شفت و برخی از محلات منطقه اغلب دارای یک یا دو روحانی بود با شروع نماز مغرب و نواختن شیپور فعالیت در مسجد شروع می‌شد. همواره بزرگان مسجد در جاهای مخصوص می‌نشستند تا بر بقیه نقاط مسجد اشراف کامل داشته باشند.
از نخستین مراسم این ماه به ویژه 10 روز اول، عزاداری سینه زنی بود و سپس با حرکت دسته به مساجد دیگر می‌رفتند.
برپا کردن بیرق و علم، درست کردن تابوت و خواباندن بچه ای درون آن و گذاشتن کبوتری روی آن، قمه زنی، تعزیه خوانی و بسیاری دیگر از تشریفات لازمه همراه با دسته‌های زنجیر زنی و سینه زنی و قمه زنی از جمله این مراسم بود. دسته قمه زنان اغلب بر خلاف سیاه پوشان زنجیر زن، سفید می پوشیدند و وسط سر را با تیغ می تراشیدند و به شکل سطونی حرکت می کردند. یک نفر سر خوان با خواندن کلماتی آنها را به وجد می آورد و هنگام رسیدن به هر مسجد قمه بر سر می زدند.(چند سالی است که دیگر طی حکم مراجع قمه زنی انجام نمی شود)
گروه صبح عزا
در نزدیکی اذان صبح(صبح عزا) یا صبح روز عاشورا در برخی از مساجد به ویژه مساجد شفت (بازار آقا صالح و سلطان پیر حسن)عده ای که تا صبح در مسجد مانده‌اند، بلند شده و با حرکت دسته سینه زنی به نقاط مختلف داخل شهر و حتی به منزل روضه خوان، مقبره‌ها و منازل افراد معتبر می رود. گروه دارای حرکتی تند است. آنان با خواندن اشعاری چون "سهیل امشب میا برون"، آرزو می کنند که صبح نشود، چرا که آن روز امام حسین(علیه السلام) و یارانش و فرزندانش به شهادت خواهند رسید.
گروه صبح عزا سرانجام به مسجد خود بر می‌گردنند و در آنجا صبحانه می‌خورند، گاهی آش و شیر برنج، گاهی چای شیرین، پنیر و نان به آنها داده می‌شود. در دهستان نصیرمحله هم سالیان سال است که مراسم صبح عزا برگزار می شود، که عزاداران در قدیم از مزار شهدای مسجد امام حسن مجتبی(علیه السلام) به سمت بقه (تازه بقا) حرکت می‌کردند. اما در سال‌های اخیر از مسجد محل به سمت میدان شهدا نصیرمحله حرکت و با اشعاری همچون؛
ای صبح صادق ز افق سر مزن، سر مزن
آتش کین بر دل زینب مزن
آرزو می‌کردند که صبح نشود و بعد به مزار شهدا رفته و آنجا با فرستادن فاتحه به ارواح شهیدان به داخل مسجد می‌روند و صبحانه به عزاداران شیر و خرما می دادند.
*محرم در ضیابر صومعه سرا
این مراسم تعزیه خوانی در واقع شبیه خوانی عاشورا در محله ضیابر صومعه سرا است که دارای پیشینه ایی چندصد ساله و شهرتی ملی است.
هیئت عزاداری ذوالجناح در ظهر عاشورای حسینی با شبیه خوانی واقعه عاشورا مسیر گلزار شهدای ضیابر تا منزل تاریخی مرحوم حضرت آیت الله رضوی ضیابری(ره) را می پیمایند.
هیئت سینه زنان(هَل مِن ناصر یَنصُرنی)در جلو این کاروان حرکت کرده و پشت سر آنها یاران و مخالفان امام حسین(علیه السلام) سوار بر اسب مراسم شبیه خوانی را برگزار و به ایفای نقش می پردازند و یاد آور صحرای کربلا در میان جمعیت مشتاق و عزادار حسین بن علی(ع) هستند.
در این روز دسته‌ها و هیئت‌های عزاداری از روستاهای اطراف برای سوگواری به ضیابر آمده و در تمامی منازل برای پذیرایی و صرف نهار بر روی میهمانان اباعبدالله باز است.
*مراسم محرم در انزلي
در دوازدهمين روز ماه محرم يعني سومين روز از شهادت امام حسين(علیه السلام)، در برخي نقاط گيلان از جمله انزلي دسته‌اي به نام دسته "قوم بني اسد" به راه مي‌افتد. بنا به روايات تاريخي، قوم بني اسد که از اعراب ساکن سواحل فرات بودند، روز سوم عاشورا به محل قتلگاه رفتند و اجساد شهيدان را دفن کردند.
دسته قوم بني اسد لباس‌هاي بلند سفيد می‌پوشند و برخي بيل و کلنگ بر دوش مي‌گيرند و چنين مي‌نمايند که براي دفن شهيدان کربلا مي‌روند و نوحه هايشان نيز حکايت از همين امر دارد.
ای قوم بنی اسد بیایید نعش شهدا دفن نمایید
شكوه و عظمت مراسم عزاداری سید و سالار شهدا با نوحه خواني، مداحي، سينه زني، زنجير زني و شبيه خواني همراه است ولی در روزهاي تاسوعا و عاشورا به اوج خود مي‌رسد.
تشكيل دستجات سينه و زنجيرزني با شيوه‌هاي مختلف دو ضرب، پنج ضرب و سه ضرب بر سينه و پشت نمونه‌اي از عزاداري در ايام محرم است كه با توجه به نوع نوحه و ريتم آن در مناطق مختلف استان اجرا مي‌شود.
سقاشدن برخي از كودكان در روز عاشورا با لباس سبز و سربند ياحسين مظلوم و يا عباس از نذورات خانواده‌هاي استان است.
اطعام دهي، پرداخت نذورات، دادن شربت، راه‌اندازي علم و كتل، دخيل بستن مردم با پارچه سبز بر روي علم ها، حمل پرچم‌هاي سبز با عبارت‌هاي "يا حسين شهيد" از جمله جلوه‌هاي زيباي آيين‌هاي سوگواري در اين منطقه هستند.
نظر شما