«بیل زنی» آیین ۲۵۰ ساله خوسفی ها در ظهر عاشورا

خبرگزاری شبستان_خراسان جنوبی: سمیه محمدی؛ صبح عاشورا خوسف؛ چهره دیگری به خود می گیرد؛ هیئت های عزاداری بعد از زیارت قبور شهدا با گذشتن از مسیری شبیه رودخانه که به گواب مشهور است به سمت محل اصلی عزاداری حرکت می کنند.

هیئت های عزاداری قبل از ظهر عاشورا در نقطه ای در مجارت مسجد قدیمی خوسف که در اصطلاح محلی قتلگاه نام دارد به یکدیگر ملحق می شوند.

«چون شیر و شکار» و دلاوری های حضرت عباس(ع)

صدای «ای اهل حرم سید و سالار نیامد، علمدار نیامد» به گوش می رسد، رسم است که هر ساله در خوسف، نوحه ای قدیمی خوانده می شوند که پس از سالیان دراز در خراسان جنوبی هنوز شناخته شده و به نوحه «چون شیر و شکار» معروف است، اشعارش بومی و در رسای دلاوری های حضرت عباس (ع) خوانده می شود.

نماز ظهر عاشورا در مسجد جامع خوسف اقامه می شود و بعد از آن یادگار به جا ماده از دوره تیموریان در عزای امام حسین علیه السلام و یارانش اقامه می شود.

مراسم بیل زنی براساس آئینی ۲۵۰ یا 300 ساله هرساله بعد از نماز ظهروعصر عاشورا و پس از پایان پذیرایی از عزاداران با حضور باشکوه مردم و دلسوختگان آل الله از اقصی نقاط کشور در شهرستان خوسف برگزار می شود.

مراسم بیل زنی نوعی شبیه سازی از عزاداری و تلاش طایفه بنی اسد در صحرای کربلا است که پس از واقعه عاشورا،‌ در ۱۳ محرم سال ۶۱ هجری قمری در میان حزن و اندوه، پیکر مطهر شهدای واقعه کربلا را با بیل و یا ابزار دیگری که در دست داشتند به خاک سپردند.

بیل‌زنی یکی از مراسم و آیین‌های بی مانند و میراث‌ معنوی سوگواری امام حسین(ع) مردم شهرستان خوسف است که نماد شور و شعور حسینی و عشق بی نهایت آنها به امام حسین (ع) و یاران باوفای ایشان و حزن بی پایان مردم این دیار برای دفن اجساد آسمانی اما مانده در زیر آفتاب شهدای صحرای کربلا است که هر سال در روز عاشورا در میان سیل عزاداران حسینی جلوه‌گر می‌شود.

از زمان های قدیم رسم بر این بوده که جمعی از کشاورزان با در دست داشتن بیل‌های کشاورزی خود (معروف به بیل خوسفی که آهنگران این شهر آن را می ساخته‌اند) در روز عاشورا همگام با دیگر عزاداران حسینی و تشکیل دسته‌های چند نفری ابراز احساسات می‌کردند ولی درحال حاضر هیئت های اصیل شهرستان به صورت یکپارچه بیل های یکدست تهیه کرده و در اختیار دسته خاص از عزاداران قرار می گیرد.( فرزندان، نوه ها و اقوام کشاورزان قدیمی به رسم و میراث پدران و اجدادشان معمولا در این دسته های بیل زنی عزاداری می کنند.)

بیل زنی یادآور صدای چکاچک شمشیر در میدان نبرد

در این آیین کهن؛ گروه های عزاداری چند نفره معمولا با پای برهنه دور هم حلقه می زنند و به صورت هروله کنان (رفتاری میان راه رفتن و دویدن) بیل هایی را که در دست دارند را به آرامی در بالای سر به یکدیگر می سایند و ذکر (حسین/حسین) ویا (حیدر/ علی) بر لب جاری می سازند.

این گروه های عزاداری معمولا در جلوی نخل ها حرکت می کنند. صدای ناشی از ساییدن بیل ها به یکدیگر؛ یادآور صدای چکاچک شمشیر و سپر در میدان نبرد است و نمادی است از طایفه بنی اسد که برای دفن ابدان شهدای کربلا آمده بودند.

مراسم بیل زنی؛ خاص خوسف بوده که به دوران صفویه می‌رسد و به دلیل سابقه طولانی به شماره ۵۰۸ در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است. این مراسم سنتی یکبار در سال 1227 ممنوع شده بود اما در سال های بعد به واسطه اعتقادات قلبی مردم خوسف مجددا احیا شد، چون مردم این دیار اعتقاد داشته و دارند که اگر در سالی این مراسم را برگزار نکنند، آن سال برایشان سال خوبی نبوده و محصولات کشاورزی آنها آسیب دیده و خیر و برکتی نخواهد داشت.

این مراسم در عصر عاشورا با ورود هیئت های عزاداری با نوای سوزناک «عمه چرا به کربلا این همه لشکر آمده» و گروه دیگر جواب می دهد «حرمله با تیر و کمان به جنگ اصغر آمده » به قتلگاه (محوطه هیئت صاحب الزمانی شهرستان) شروع می شود که دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی در صفوف منظم پس از مراسم نخل گردانی و استقرار نخل‌ها در جایگاه خود، رو به جایگاه مستقر می‌شوند.

مراسم قتلگاه خوسف

مراسم قتلگاه شهرستان خوسف نیز هر ساله در چند بخش اجرا می شود که شامل ورود هیئات عزاداری سینه زنی و زنجیرزنی، نخل گردانی، نوحه و روضه خوانی، سخنرانی کوتاه، شبیه خوانی حضرت علی اصغر(ع) و آیین «حیدر علی» دور نخل ها است.

پایان بخش مراسم، خروج هیئت‌ها به ترتیب ورود است که عزاداران بر سر زنان با نوحه سرایی «ای بی کفن بابا عریان بدن بابا، افتاده در هامون صد پاره تن بابا و ...» به محل استقرار هیئت های خود بر می‌گردند.

قبل از ظهر عاشورا نیز تجمع بزرگ هیئت‌های مذهبی شهرستان خوسف در حسینیه صاحب الزمانی (عج) یا همان قتلگاه برگزار می شود که یکی از مداحان پیشکسوت به نام «حاج اسماعیل سیفی» ضمن مداحی، نوحه معروف و کهن «چون شیر شکار آمد، رو به کارزار آمد» را با آهنگ و حزن خاصی می خواند و تمام عزاداران به سینه زنی و زنجیر زنی می پردازند. این مراسم هم بیش از چهار دهه شده که هر سال در خوسف برگزار می شود و می توان از آن نیز به عنوان یکی دیگر از برنامه‌های خاص مذهبی این شهرستان نام برد.

این نوحه برای مردم به ویژه جوانان خوسف آنقدر جذاب است که هرکس در هر نقطه ای از استان باشد خود را برای شرکت در مراسم چون شیر و شکار می رساند.

خواندن نوحه چون شیر و شکار از  بچگی تا پیری

حاج «اسماعیل سیفی»، از پیشکوستان و پیرغلامان حسینی است که در مراسم بیل زنی خوسف، 50 سال به صورت مستمر در ظهر عاشورا نوحه «چون شیر و شکار» را در محل قتلگاه می خواند، به خبرنگار شبستان گفت: این نوحه سنتی را از بچگی و از 15 سالگی می خوانم و مردم هم بسیار استقبال می کنند.

حاج اسماعیل دلیل استقبال پرشور مردم از این نوحه را بار معنایی و دلاوری های قمر بنی هاشم عنوان می کند و افزود: مراسم بیل زنی از قدیم الایام در خوسف برگزار  می شود و چون شغل بیشتر مردم شهرستان کشاورزی است، اعتقاد دارند اگر بیلی که با آن درختان و مزارع خود را آبیاری می کنند در مراسم عزاداری سید الشهدا(ع) بلند شود، کشاورزی آنها برکت می کند.

وی که بی سواد اما قاری قرآن و نوحه خوان است با بیان اینکه مردمان خوسف با این مراسم ویژه خود سعی دارند نشان دهند که اگر در زمان امام حسین(ع) می بودند با همین ابزاری که دارند به قیام حضرت کمک و به یاری او می شتافتند، گفت: 6 دسته 20 تایی بیل زن در قتلگاه حاضر می شوند که بیشتر آنها جوانان هستند.

دعوت از مردم و گردشگران برای شرکت در آیین عزاداری بیل زنی خوسف

«علی صالحی»، مسئول میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان خوسف هم به خبرنگار شبستان گفت: مردم و گردشگران می توانند برای آشنایی با آیین عزاداری بیل زنی در این مراسم متفاوت و منحصر به فرد دینی در قلب بافت تاریخی خوسف حضور یابند.

وب با بیان اینکه این مراسم در سال ۹۱ به شماره 508 در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است، گفت: بيل زني تنها مراسم ماه محرم در خراسان جنوبی است كه نمونه آن در هيچ کجا وجود ندارد.

علی صالحی افزود: آیین بیل زنی خوسف همزمان با نخل گردانی در ظهر عاشورا بعد از اقامه نماز ظهر و عصر در قتلگاه واقع در بافت تاریخی برگزار مي شود.

وی به سبقه طولانی ۳۰۰ ساله آیین بيل زني خوسف اشاره کرد و گفت: براي برپايي اين مراسم در هر يك از دو هيأت خوسف دو دسته ۱۵ نفري تشكيل و هر يك از نفرات بيل به دست، دايره وار و به هم چسبيده بيل هايشان را به طرف آسمان مي گيرند و در هنگام حركت هر يك از نفرات به هوا پريده و تيغه بيلش را به بيل هاي ديگر مي زند و همه با هم يك صدا «حیدر علی» مي گويند.

مسئول میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان خوسف تاکید کرد: مراسم بيل زني نوعي شبيه سازي از طايفه بني اسد در صحراي كربلاست که پس از واقعه عاشورا با بيل و ابزار ديگري كه در دست داشتند شهدای دشت نینوا را بعد از سه روز در میان حزن و اندوه به خاك سپردند.

صالحی با اشاره به اینکه شغل اغلب مردم این منطقه کشاورزی است، گفت:  مردم اعتقاد دارند بیل زنی در عصر عاشورا مایه برکت محصولات کشاورزی آنان در سال زراعی می شود.

خوسف یکی از شهرستان های استان خراسان جنوبی است که در ۳۵ کیلومتری از مرکز استان(بیرجند) واقع شده است.