روزی به پاس مجاهدت مشروطه خواهان گیلان/ وقتی روس ها حکومت ایران را بدست می گیرند

عصر روز دوشنبه ۲۴ مردادماه، مراسمی در خانه میرزا خلیل رفیع رشت بمناسبت سالروز امضای فرمان مشروطه برگزار شد. مراسمی که البته با تاخیر بیش از یک ماه از سالروز صدور فرمان مشروطه (۱۴مرداد) در خانه ای برگزار شد که بیش از ۴سال است که عنوان خانه موزه مشروطه را یدک می کشد. پس از برگزاری این مراسم که توسط سازمان فرهنگی ورزشی شهرداری رشت برگزار شد، کارزاری در فضای مجازی براه افتاده که خواستار تعجیل در راه اندازی خانه ای است که با مصوبه شورای شهر رشت ، قرار است به عنوان خانه موزه مشروطه تغییرکاربری یابد. اگرچه مطالعات مرمت و احیای این عمارت بجامانده از اواخر دوره قاجار، توسط حوزه بازآفرینی شهرداری رشت به اتمام رسیده، ولی احیای این عمارت نیازمند اعتبار درخور توجهی است. افزون برآن، خرید اسناد مشروطه توسط شهرداری رشت یا متولین فرهنگی هم چالش بعدی است. تاکنون چندین نمایشگاه اسناد مشروطه در ساختمانی که مالکش خود یکی از مجاهدان گیلانی بود، برگزار شده است. عمده این نمایشگاه ها از مجموعه خصوصی «حسن اکبری» بوده است. مجموعه دار گیلانی که هر زمان شهرداری از او تقاضا کرده، پای کار بوده است. از جمله در مراسم ۲۴مرداد، باز هم بخشی از اسناد مجموعه حسن اکبری در حاشیه این مراسم به نمایش درآمد. اگرچه پیش از این بارها مدیریت شهری و شورای شهر رشت اعلام کرده بودند که برای راه اندازی موزه مشروطه قرار است اسناد مشروطه را از مجموعه داران خریداری نمایند، اما این وعده نیز از جلسات متعدد فراتر نرفته و هنوز اعتباری در شهرداری برای خرید اسناد و دیگر ملزومات لازم برای راه اندازی موزه مشروطه در کتابچه بودجه شهرداری رشت کد دار نشده است. با این حال هنوز فرهیختگان گیلانی امیدوارانه با راه اندازی کارزاری در فضای مجازی، این خواسته بحق مردم گیلان را یادآور می شوند. درخواستی که پیش از این هم در دور پنجم شورای شهر رشت با امضای طوماری به صورت مکتوب به دست رئیس شورای شهر رشت رسیده بود. بسیاری از مورخان معتقدند تاریخ نویسان معاصر ایرانی و حتی گیلانیان، نتوانسته اند آنگونه که شایسته است، از نفش فعالانه خود در فتح تهران وپایان استبداد محمد علی شاه قاجار دفاع نمایند و مجاهدان مشروطه خواه گیلانی نه تنها گمنام مانده اند، بلکه تلاش آنها زیر سایه مبارزات قهرمانانه مجاهدین مشروطه تبریز، مانده است. دکتر عباس پناهی در این زمینه می گوید: وقتی گیلانی ها قزوین را فتح کردند، تبریز در محاصره روسها بود و بختیاریها نیز با اینکه اصفهان را در تصرف خود داشتند، در فتح تهران مردد بودند و بیشتر به دنبال ایجاد حکومتی در مرکز و غرب ایران توسط بختیاریها بودند و پایمردی گیلانیها در حرکت به سمت تهران باعث شد بختیاریها نیز به سمت تهران اردو بکشند. عضو هیات علمی دانشگاه گیلان، که یکی از سخنرانان برنامه مذکور بود، ویژگی های منحصربفرد مجاهدان گیلانی را تشریح می کند و حتی یادآور می شود که مجاهدان گیلانی تحت تاثیر اندیشه های نوین منطقه قفقاز و در نتیجه تردد تجار به اروپا، به دنبال ایجاد نظام پارلمانی مبتنی بر مردم و استقلال و آزادی بودند. ولی حرکت بختیاری ها، مبتنی بر نظام ایلی بود و چون سردار اسعد بختیاری بعنوان رئیس ایل از مردمش خواست، با وی همراه شدند. پناهی، می گوید: تا پیش از مشروطه، دیدگاه مبتنی بر نظام سلطانی و قدرت پادشاه حکمفرما بود و قدرت را حق سلاطین می دانستند. در ایران باستان، از دوره ساسانی و حتی صفویه بخشی از علما و اصحاب دین هم قدرت را آسمانی می دانستند و دین و دولت توامان بود. تا پیش از مشروطه حاکمیت قدرت مطلق را داشت و مردم رعیت بودند. مشروطه قدرت پادشاه را به چالش کشید. از این رو «انقلاب مشروطه» تاریخ ایران را به دو بخش پیش و پس از مشروطه تقسیم کرد. وی، تاریخ تحولات مشروطه را هم به دو بخش تاریخی تقسیم می کند؛ تحولاتی که از ۱۲۸۴ خورشیدی آغاز و در مرداد۱۲۸۵ به پیروزی رسید و تحولات ۱۲۸۷ که محمدعلی شاه به کمک روس ها کودتا کرد و مجلس را به توپ بست. این مورخ، با تشریح خیانت روس ها در طول تاریخ ایران تاکید می کند: روس ها همواره نقش ظالمانه در ایران داشتند و پشت هر جریان استبدادی و ضد مردمی، روس ها قابل مشاهده هستند. مشروطه از ۱۲۸۵ به پیروزی رسید و با اولتیاتوم روس ها در آذر ۱۲۹۰ به پایان رسید و عملا از ۱۲۹۰ به بعد شاهد دولت مشروطه نیستیم و از این به بعد روس ها حاکمان واقعی ایران بودند و شمال ایران را اشغال می کنند و آزادیخواهان تبریز و گیلان را بردار می کشند. پناهی، با اشاره به تلاش مجدد مجاهدان گیلانی پس از به توپ بستن مجلس، اضافه می کند: انجمن های زیادی در گیلان شکل گرفت که همچون احزاب فعلی نقش آموزش سیاسی به مردم را داشتند. همین فعالیت ها موجب شد بستر اجتماعی ضدحکومت فعال گردد. کمیته ستار فعالترین آنها بود که تحت تاثیر سوسیال دموکرات ها حرکت های رادیکال داشتند و پیش از حرکت به سمت تهران، سردار افخم، آخرین پادشاه مستبد حاکم گیلان، را به قتل رسانده و سپس به سمت تهران حرکت می کنند. وی با تشریح پایمردی های گیلانیان و فتح تهران در ۲۱تیر ۱۲۸۸، اضافه می کند: مجلس دوم یکی از منحصربفردترین مجالس قانونگذاری در ایران است که قوانین بسیار نوینی تصویب کرد. این مجلس تحت تاثیر مجاهدان گیلانی بود. ولی بازهم با تهدید روس ها مجلس دوم نیزتسلیم شد. این مورخ، یادآور می شود: مهمترین تمایز مجاهدان گیلانی با دیگر نقاط، مطالبات اجتماعی توده های مردم اعم از کشاورزان، تولیدکنندگان ابریشم و برنج و توتون، ماهیگیران، تجار و دیگر طبقات اجتماعی بود و ریشه آن به قیام های دهقانی از زمان صفویه به این سو بازمی گردد و نشان می دهد برخلاف دیگر نقاط کشور، توده های مردم نقش فعالی داشته و البته افق روشنتری از مطالبات خود داشتند. دیگر جنبه تمایز، جریان بین المللی است. در گیلان طیف های مختلفی از انقلابیون اعم از ارامنه، بلغاری، قفقازی، داشناکها، روس ها، احزاب سوسیال دموکراتها و ... حضور داشتند. وضعیتی که در دیگر شهرها نمی بینیم. این نشان می دهد مردم رشت و گیلان با مفاهیم جدید دموکراسی آشنا بودند و لزوم تغییرات اجتماعی را احساس می کردند و زمانیکه در مرداد ۱۲۸۵ مشروطه پیروز می شود، مردم عادی یک ماه بعد دست خط هایی خطاب به حکومت دارند که ما به دنبال آزادی هستیم.