خبرگزاری شبستان_ رشت، مهری شیرمحمدی؛ روزگاری مهمترین تولید گیلان ابریشم بود و برنج و چای در درجه بعدی قرار داشت. به نحوی که نوغانداران ۲بار در سال ابریشم تولید می‌کردند. در دوره صفویه با گسترش راه‌های ارتباطی و تجارت دریایی با اروپا، صادرات ابریشم نیز رونق زیادی داشت و مهمترین دلیل توجه شاهان صفوی به گیلان همین سود سرشار ابریشم بود. آنگونه که سیاحان، جغرافیای گیلان را توضیح داده‌اند، گیلان سراسر باغ‌های توت بود. اغلب سیاحان در دوره صفوی و قاجار مثل «کارل لی» و «اولئاریوس»- که سفیر دوک هولشتاین آلمان و مامور انعقاد معاهده تجاری در حوزه ابریشم بود- درباره باغ‌های توت رشت می‌نویسد؛ «وقتی از رودبار وارد جلگه رشت شدم وسعت توتستان‌ها آنقدر گسترده بود که امکان پایانی برای آن متصور نبود.» اولئاریوس به تفصیل، وسعت توتستان‌ها و اشتغال مردم به نوغانداری را توضیح می‌دهد.
اگرچه خاستگاه ابریشم را ابتدا کشور چین و سپس ژاپن می‌دانند، ولی در قرن ۶ میلادی یعنی قبل از حکومت خلفای اسلامی در قلمرو پادشاهی ایران آن زمان – که پارس نامیده می‌شد- تولید ابریشم رواج پیدا می‌کند. آنگونه که محققان می‌گویند، منبع تغذیه کرم ابریشم، توت سفید است که این نوع توت هم در شرق آسیا و چین رشد می‌کرد و درختان توت سیاه، بومی مناطق غرب آسیا و از جمله ایران بوده است و به احتمال زیاد توت سفید از طریق شبه قاره هند و سپس از ایران به سایر نقاط دنیا ارسال شده است.
«عباس پناهی» درباره رواج نوغانداری در ایران و گیلان، می‌گوید: نوغانداری از آسیای میانه وارد استرآباد، گرگان امروزی و سپس مازنداران و گیلان می‌شود و با عبور از خط ساحلی کاسپین- که به جاده اصلی در قزوین می‌رسید- از حاشیه دریای کاسپین در مرکز ایران گسترش می‌یابد. بر اساس نوشته‌های کتاب «مسالک الممالک» تالیف استخری، در قرن ۱۰میلادی، مقارن با قرن ۴هجری قمری، در اغلب نواحی ایران ابریشم تولید می‌شد. ولی همچنان تخم کرم ابریشم از مرو وارد ایران می‌شد.
این استاد دانشگاه می‌افزاید: در دیگر منابع جغرفیایی دوره اسلامی مانند؛ ابن خرداذبه و نامه تنسر هم به تولید ابریشم در گیلان اشاره شده است. مهمترین دلیل توجه تجار اروپایی به ایران، تولید ابریشم بود. در زمان«مارکوپولو»، تجار جنوا سرزمین‌های حاشیه دریای کاسپین را کانون فعالیت خود قرار دادند. منابع ایتالیایی قرن ۱۳، از ابریشم گیلان، مازنداران و استرآباد هم نام می‌برند.
پناهی به گسترش نوغانداری در دوره صفویه اشاره دارد و یادآور می‌شود: جغرافیای تولید ابریشم بسیار گسترده بوده است. پهنه وسیعی از آبشوران(بادکوبه)، شیروان، تالش، جلگه وسیع گیلان، مازندران تا استرآباد، خراسان، اصفهان فارس و کاشان همه از مراکز تولید ابریشم بودند. با این وجود ۶۰تا ۷۰ درصد ابریشم ایران در گیلان تولید می‌شد و به‌خاطر مرغوبیت برگ توت، ابریشم مرغوب‌تری در گیلان بعمل می‌آمد، به همین دلیل گیلان مورد توجه صفویه قرار گرفت. پیش از صفویه، کیائیان، یعنی حاکمان محلی شرق گیلان، برای ابریشم اهمیت زیادی قائل بودند. ظهیرالدین مرعشی در کتابش ذکر کرده که در آن دوران ابریشم هم‌عرض طلا مبادله می‌شد و حاکم اگر می‌خواست به کسی هدیه ارزشمندی بدهد، یک طاقه ابریشم می‌بخشید.
پناهی ادامه می‌دهد: بعد از تصرف گیلان توسط شاه عباس اول در سال ۱۰۰۰ هجری، امنیت زیادی در این سرزمین پدیدار شد. با گسترش راه‌ها، کاروانسراها، پل‌ها و جاده معروف راه شاه عباسی، تجارت ابریشم رونق زیادی پیدا کرد و ابریشم آن روز معادل نفت امروز ارزش یافت. شاه عباس به همین دلیل نه تنها گیلان را تابعه دولت مرکزی کرد، بلکه اراضی سواحل دریای کاسپین را ملک خاصه خود کرد. وی، به پشتوانه سود ابریشم توانست عثمانی‌ها و ازبک‌ها را شکست دهد. این روند تا دوره شاه عباس دوم و شاه سلیمان ادامه داشت.
این مورخ، به افول صنعت نوغانداری در دوره قاجار اشاره می‌کند و می‌افزاید: هر چند در دوره قاجار تولید ابریشم کاستی داشت، ولی همچنان یک کالای استراتژیک بود. با انعقاد عهدنامه ترکنچای و نفوذ هرچه بیشتر روسیه در شمال ایران، آهنگ تولید و تجارت ابریشم هم روبه افول رفت و مهمترین علت آن نفوذ و قدرت روس‌ها بر تجار و تولید کنندگان ابریشم بود و هر تاجری که از حمایت روس‌ها برخوردار نبود، از دایره خارج می‌شد، همچون امین الضرب که کارخانه اش تعطیل شد.
شیوه نوغانداری از قرن ۱۹تاکنون به همان شکل سنتی باقی مانده و تغییر چندانی نکرده است. زمانیکه تولید ابریشم رونق فراوانی داشت، پرورش نوغان ۲بار در سال صورت می‌گرفت؛ بهار و پاییز. به دلیل افول نوغانداری و عدم حمایت از تولیدکنندگان ابریشم، از ۲دهه، پیش به این سو، نوغانداران رغبتی برای کشت پاییزه نشان نمی‌دهند. در حال حاضر ٩ هزار و ٩٢ خانوار در گیلان، کرم ابریشم پرورش می‌دهند. حالا چند سالی است اداره نوغانداری، تلاش دارد با توزیع تخم نوغان برای کشت پاییزه، این صنعت را رونق دهد.
پ
به گفته رئیس مرکز نوغانداری کشور، گیلان قطب تولید پرورش ابریشم کشور است و پس از آن خراسان در مقام دوم قرار دارد و نوغانداران سالانه حدود ۴۹۳ تن پیله ابریشم تولید می‌کنند. عدیل سروری، می‌گوید: امسال نیز تخم نوغان برای پرورش پاییزه کرم ابریشم در کشور توزیع شده است. پاییز سال قبل این میزان ۳۶۲ جعبه بوده و امسال به ۴۲۰ جعبه افزایش داشته است.
باید دید آیا با توزیع تخم نوغان در پاییز، نوغانداری رونق می‌گیرد و یا باید دیگر مولفه‌ها همچون احیا و گسترش باغ‌های توت و بازار خرید را هم همزمان رشد داد.
نظر شما