گفتمان سازی دانش گرایی و راهبرد ارتباط نزدیک و وسیع با مردم و نخبگان در سیره امام باقر (ع)

خبرگزاری شبستان-مشهد- مرضیه وحدت؛ دوران امامت امام باقر(ع) یکی از ادوار تاریخی مهمی است که بنیان های فرهنگی و تمدنی اسلام با خطر انحراف شدید مواجه بود. امویان با برنامه ریزی برای به انحراف کشاندن آموزه های دینی، همراه با قتل وکشتار فجیع  خاندان وحی  که نمونه بارز آن کشتار بی رحمانه کربلا و سرکوب مردم مدینه و سرکوب قیامهای آزادی خواهانه  علویان وسادات و سخت گیری های اقتصادی، تا مرز نابودی میراث علمی و فکری اسلام نیز پیش رفتند. به مناسبت ولادت امام محمدباقر (ع) این خبرگزاری با حجت الاسلام امیر علی حسنلو استاد سطوح عالی حوزه و مدیر گروه تاریخ وسیره مرکز مطالعات وپاسخگویی به شبهات حوزه های علمیه گفتگویی داشته که در ادامه تقدیم می شود:

دوران امامت امام محمدباقر (ع) از نظر تاریخی تشریح بفرمایید؟

دوران امامت امام باقر(ع) یکی از ادوار تاریخی مهمی است که بنیان های فرهنگی و تمدنی اسلام با خطر انحراف شدید مواجه بود.

 امویان با برنامه ریزی برای به انحراف کشاندن آموزه های دینی، همراه با قتل وکشتار فجیع  خاندان وحی  که نمونه بارز آن کشتار بی رحمانه کربلا و سرکوب مردم مدینه و سرکوب قیامهای آزادی خواهانه  علویان وسادات و سخت گیری های اقتصادی، تا مرز نابودی میراث علمی و فکری اسلام نیز پیش رفتند. به  همین رو با همکاری یهودیان مسلمان نما ونفوذی به نشر اسرائیلیات وجعل حدیث با حمایت مالی معاویه و.. پرداختند؛  اما این حرکت موذیانه از دید نافذ امام پنهان نماند و آن حضرت با تاسیس دانشگاه علمی و کرسی های نظریه پردازی ضمن ایجاد ارتباط با پیروان فرق اسلامی، فرهنگ و تمدن اسلامی را از خطر انحراف حفظ کردند.  امام زمینه را برای بسط علوم الهی و علوم قرآنی و علوم نبوت فراهم دید و در این مقطع همه علوم را ابوابی گشود و شاخه های فرعی جدید ی در علوم ایجاد فرمود و این همان بشارتی بود که رسول الله (ص) به اصحاب خود داده بود و این بشارت ضمن اینکه رهنمود برای شناخت راه واقعی و استمرار نبوت در امامت بود از جهتی اهمیت علمی وجایگاه بی مانند حضرت را تبیین ومهر تاییدی بر این حرکت الهی امام باقر(ع) بود . لقب باقرالعلوم در اینجا عینیت یافت و علوم الهی با درایت  حضرت در ممالک اسلامی تجلی یافت.

ویژگی های اجتماعی و تاریخی- فرهنگی عصر امام باقر(ع) چه بود؟

دوره امامت امام باقر(ع) دوره ای بسیار حساس برای اسلام بود. گروه هایی از مکتب فکری و سیاسی امویان برخاسته بودند و گرایش های حدیثی، تفسیری و تاریخ نگاری داشتند که برای جهان اسلام بسیار خطرناک بودند. گروه های جبرگرا، داعش و القاعده نتیجه همان تفکرات است. تاریخ نگاری های مغرضانه و کینه توزانه فضایی برای انحراف ایجاد کرده بود. ترفند امویان این بود که ضمن به خاک و خون کشیدن شیعیان و مسلمانان راستین، به محو سنت های نبوی و ایجاد انحراف در برداشت از قرآن دست بزنند؛ بنابراین به تاسیس فرقه های انحرافی فکری و مذهبی پرداختند.

«مرجئه»، «جبریه» و «مفوضه» دستاورد این حرکت امویان است. امام باقر(ع) دراین عصر، جهادی بزرگ آغاز کرد و با همه این فرقه های ساختگی به مبارزه پرداخت. اساسی ترین حرکت و نهضت علمی دوران امام باقر مبارزه با افکار منحرف است.

یهودیان به ظاهر مسلمان شده، گروه خطرناک دیگری بودند که تاثیری عمیق بر فرهنگ و علم گذاشتند. این گروه حتی مرجعیت علمی یافته و جعل حدیث می کردند که به نام اسرائیلیات شناخته می شوند. مبارزه با یهود و القائات سوء آنها در فرهنگ اسلام، بخش مهمی از برنامه کاری ائمه طاهرین بود. امام باقر(ع) تحریف و نگرش های متاثر از اسرائیلیات را آشکار و مردود ساخت. تحریف هایی در خصوص معصوم نبودن انبیا، توحید و جسم قائل شدن برای خداوند، برتری بیت المقدس بر کعبه و... از انحرافات عقیدتی بود که از اندیشه یهود وارد دنیای اسلام شد و امام باقر(ع) به مبارزه با آن پرداخت.

 امامان دیگر شیعه نیز بعدها با تعابیری نظیر «لا تشبهوا بالیهود» می ‏کوشیدند تاثیر فکری و فرهنگی نامطلوب را که میان مسلمانان به وجود آمده بود، از بین ببرند. پیروان اهل بیت(ع) در مقابل این اندیشه‏ های انحرافی و عوام‏ پسند، ایستادند و از آسیب آن در امان ماندند. آنچه امروز به عنوان شبهات به اسلام از سوی جریان های استعماری وارد می شود، برگرفته از همان اسرائیلیات است اما منابع شیعه به برکت امام باقر(ع) از این انحرافات پاک است.

موج گرایش به علم و علم آموزی در دوره امام باقر(ع) به چه صورت بود؟

گفتمان سازی فرهنگی در جامعه امری مهم وبنیادین است ؛ این رهبران فکری جامعه هستند که گفتمانهای نوین ابداع نموده و فرهنگ جامعه را در مسیر این گفتمانها حرکت می دهند ؛ امام باقر(ع) در عصر خود گفتمان گرایش به علم و ابداع شاخه های علمی در تمدن اسلامی را بنیان نهاد واز مسیر منحرفی که حاکمان غاصب در پیش گرفته بودند باز داشت ومسیر اصیل دینی را در پیش روی جامعه نهاد وسنگری استوار در مقابل شبهات ورویش اندیشه های منحرف بنا نهاد.

اصل علم آموزی در جوهره دین وجود دارد، چون فهم قرآن و دین مستلزم داشتن علم است. به همین منظور پیامبر(ص) مسلمانان را به فراگیری علم تشویق می کرد و آن را واجب می دانست. تعالیم قرآن نیز علم آموزی را مهم ترین وظیفه انسان می داند و علما را بالاترین افراد امت معرفی می کند. نهضت علمی که امام برپا کرد، این گونه اساس و بنیانی دارد که متصل به علوم وحیانی و نبوت است. از مهم ترین عناصر شکوفایی تمدن اسلامی تلاش های علمی و تربیت نسلی عالم برای حفظ و رونق تمدن اسلامی است. اگر تلاش علمی ائمه(ع) به ویژه امام باقر(ع) از بعد دانشی تمدن اسلامی جدا شود، قطعا این تمدن با چالشی بزرگ مواجه می شود. ابعاد تاثیرگذاری علمی اهل بیت(ع) و دانش آنان در رونق و شکوفایی تمدن اسلامی بسیار مهم و قابل توجه است؛ یکی از این وجوه مهم و کارکرد مهم آن در راستای حفظ تمدن اسلامی، تربیت شاگردان، ترویج دهندگان، حافظان و میراث داران این علوم است.

 نقشی امام باقر(ع) در تقویت گرایش علمی جامعه تشریح بفرمایید؟

امام عملا با ایجاد مدارس وکرسی های تدریس گفتمان علمگرایی را بنیان نهاد و ترویج نمود ؛ گفتمان سازی در بنیان تمدنها و استواری آنها مهم بوده است ؛ اقدامات علمی امام باقر(ع) و امام صادق(ع) سبب پیدایش مکتبی با فرهنگی غنی شد که بعدها به مکتب جعفری شهرت یافت و عملا در زمان امام صادق(ع) این شجره با برکت به بار نشست. این مکتب فکری که در تمام زمینه ها، علوم اهل بیت را به طور منظم ارائه می کند نتیجه بیش از نیم قرن(از سال 94 148) تلاش های پیگیرانه این دو امام شیعه است.

 انتخاب چنین موضعی در جامعه سیاسی آن روز، که اموی ها و بعد از آن عباسی ها برای بقای حکومت خویش هر مخالف و مخالفتی را به شدت سرکوب می کردند، طبعا نمی توانست همراه با شرکت در اقدامات سیاسی مهم باشد، موضع اصلی امام در این برهه بیان معارف اسلام و تدوین فرهنگ دینی بود. در عین حال امام خلافت را حق خود و پدرانش می دانست که قریش آن را به زور غصب کرده بود. مخالفت با حکام جور و دعوت به مبارزه منفی با آنها از مواضع روشن و مشخص امام بود. با وجود چنین نگرشی امام باقر(ع) نقش مهمی در رونق علمی امت اسلام ایفا کرد تا ضمن حفظ شیعیان، فرهنگ و تمدن اسلامی را سر و سامان دهد. امام در زمانه خود یکی از معتبرترین دانشمندان جامعه شناخته می شد که همگان به آن اعتراف داشتند. به همین دلیل در جلسات درس امام همواره صدها نفر از مناطق مختلف قلمرو اسلامی به ویژه ایران، برای فراگیری علوم به دارالعلم امام که در مدینه مستقر بود، می آمدند. دانشگاه اهل بیت به گواه تاریخ بیش از 4000 دانشجو را تربیت کرد.

نقش امام باقر (ع) در تقویت بنیانهای علمی اسلام چگونه بود؟

هرگاه بنیانهای علمی ضعیف باشد تمام هویت و داشته ها در برابر سیل شبهات وانحرافات بر باد خواهد رفت و معدوم خواهد شد ؛ در این دوره امام باقر (ع)  به این مهم توجه نمود وبنیانهای علمی مکتب و دین را استوار و گسترده نمود ، موج علم خواهی و ترویج کرسی ها و تربیت شاگردان در این راستا اقدامی بی نظیر و بنایی نوین بود که پس از حضرت استمرار ودامنه آن تا به امروز حیات و استمرار دارد ؛ امام باقر در دوران زندگی امام سجاد(ع) جامعه را به خوبی شناخت و با انحرافات فکری آن آشنا بود. باقرالعلوم(ع) بعد از شهادت امام زین العابدین، هدایت فکری و رهبری ‏شیعیان را عهده دار گردید و به گفتمان علم جویی و علم گرایی پرداخت .

‏ مرحله بعدی تدابیر مهم امام(ع) بنیان گذاری علوم اسلامی و مقابله با انحرافات امویان بود. اگر اقدامات امام نبود، انحرافات فکری و فرهنگی که توسط امویان به وجود آمده بود، هسته اصلی دین را هدف قرار داده بود و خطر آن امت اسلام را از مسیر اصلی خارج می کرد. امام(ع) دراین شرایط وارد میدان شد. با عموم مردم، دانشمندان و نخبگان ارتباط برقرار کرد. کرسی های آزاد ‏نظریه پردازی با نخبگان را برپا کرد تا اصل دین را از سقوط حتمی نجات دهد. امام باقر(ع) به علم معنا داد. باقرالعلوم(ع) به معنای واقعی شکافنده علوم بود.

پیام های عملکرد امام باقر(ع) در مدیریت علمی و فرهنگی جامعه به مسئوالان فرهنگی چیست؟

هرگاه ارتباط مسئولین و هیات حاکمه یا ارتباط رهبران جامعه با مردم با دیوارهای بلندی قطع شده ؛ چنین جامعه ای رو به انحطاط از هرجه حرکت کرده است ؛ استمرار ارتباط با مردم و نزدیکی با آنان در همه ابعاد از اقتصاد تا سیاسیت و فرهنگ بسیار موثر و در تمام عناصر اجتماعی تاثیر فراوان دارد.

برای مقابله با انحرافات جدید که سرعتی فوق العاده هم دارند، باید برنامه های جدید طراحی کرد، از ابزارهای نوین ارتباطی بهره گرفت تا پیام اهل بیت که همواره احیاگر اندیشه بشری بوده، به گوش جهانیان برسد.

این که از ابزار جدید برای انتقال پیام دین استفاده کنیم، راهی است که امام باقر(ع) پیمود. باید دید در سیره باقرالعلوم(ع) برای رهایی از این آسیب های بزرگ چه راهکارهایی وجود دارد؟

امام باقر(ع) در زمان خود به یک مولفه مهم پرداخت و آن ارتباط وسیع با مردم و نخبگان علمی بود. امام تعامل با مردم و ارتباط با آنان را یکی از روش های اثر گذار و اصلاح جامعه می دانست؛ بنابراین در کلاس درس حضرت از همه فرق مسلمین شرکت می کردند. امروز مسوولان فرهنگی و علمی باید ضمن برقراری ارتباط فیزیکی و مجازی با مردم به تربیت نسل مربی بپردازند و مردم را سرمایه جامعه ببینند.

من معتقدم جمع کردن و فیلتر کردن راهکار درست نیست؛ اگر یکی را فیلتر کنند یکی دیگر اختراع و منتشر خواهدشد. باید به دنبال راهکارهای منطقی و عقلانی بود. تعطیل کردن راه حل نیست، باید ریشه ها را درمان کرد.

نتیجه راه برد امام شکل دهی نظام فکری و علمی منسجم شیعی بود در این خصوص توضیح بقرمایید؟

امام باقر(ع) موسس نظام فکری منسجمی بود که پرچمدار مبارزه با اندیشه باطل اموی و عباسی بود. پیشوای پنجم ما، با تربیت شاگردان بسیاری از میان مسلمانان در برابر فقیه تراشی و حدیث جعلی یهودیان که در اطراف معاویه تقویت و تغذیه می شدند ایستاد. شاگردانش را به کلیه بلاد فرستاد تا صدای علم و فرهنگ اصیل دینی باشند. با این روش گستره تمدن اسلامی از مدینه به کل جغرافیای اسلامی رسید و مکتب اهل بیت(ع) در همه جا گسترده شد  . اگر روش وراه برد  دقیق و حساب شده امام نبود، اثری از تمدن اصیل  اسلامی  وعلوم دینی اعم از فقه و علوم قرآنی با وجود نفوذ دشمنان دین در نقاط حساس  و سیطره بر باقی نمی ماند.