حیات صابون بیرجندی درحباب بی توجهی ها

خبرگزاری شبستان-خراسان جنوبی: تاریخ صابون سازی و ساخت صابون های دست ساز به هزاران سال قبل بر می گردد. صابون به عنوان یکی از اولین مواد شوینده توسط بشر کشف و مورد استفاده قرار گرفت. نخستین اشاره به ساختن یک ماده شبیه صابون مربوط به حدود ۲ هزار و ۸۰۰ سال پیش از میلاد در بابل باستان است. برخی منابع مصری به حدود هزار و 500 سال پیش از میلاد نیز به ساختن چنین ماده‌ای اشاره دارند.

 

صابون در زمان قاجاریه به عنوان کالایی لوکس و خارجی وارد ایران شد و در اختیار درباریان قرار گرفت اما دیری نپایید که اولین کارگاه صابون پزی در تهران و محله ای که به همین نام (صابون پز خانه) شهرت یافت، پا گرفت. مردم ایران تا قبل از ورود صابون به کشور از موادی مانند گل سرشوی برای شستشوی سر و بدن استفاده می کردند.

 

در تعریف علم شیمی صابون، نمک یک اسیدچرب است. کاربرد استفاده از صابون نه تنها برای شستشو و استحمام استفاده می شود بلکه در ریسیدن پارچه نیز از صابون استفاده می کنند و جز مهم روان سازها محسوب می‌شود.

 

صابون سازی شغلی سخت

صابون ساز سنتی بیرجند، متولد 1313 که از سال‌های گذشته به این حرفه روی آورده و در این حرفه و شغل استخوان ترکانده است تا جایی که نه تنها در کیفیت که در برش صابون مهارت بسیار خاصی دارد و بدون هیچ وسیله ای صابون را بدون میلیمتری تفاوت برش می زند و به همین دلیل دیگر همکاران صابون ساز از او دعوت می کنند تا در برش صابون به یاریشان برود.

 

«محمدحسین پیشکار» در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری شبستان از خراسان جنوبی از صابون سازی به عنوان مشاغل سخت یاد کرده و می گوید: ساخت یک دیگ صابون 10 تا 11 ساعت زمان می برد و باید هفت تا هشت بشکه آب 200 لیتری را کم کم به مواد اضافه کرد و هم زد تا قل خورده و صابون به مرور آماده شود.

 

وی با بیان اینکه در قدیم برای ساخت صابون از اشخوار و آهک استفاده می شد، می افزاید: کار صابون سازی را از عنفوان جوانی (حدود 20 سالگی) در کنار همسرم شروع کردم قبل از آن به شغل آهنگری مشغول بودم. با شروع کار صابون سازی، چراغ سازی و آهنگری را هم تلفیق کرده و تکنولوژی جدیدی در صابون سازی ایجاد کردم.

 

تلفیق دو هنر

او  دو حرفه صابون سازی و آهنگری را با هم تلفیق کرده و با علم به این دو حرفه، شروع به ساخت ملزومات صابون سازی با دست و فکر کرده است تا جایی که با ساخت این ملزومات، زمینه ساخت صابون به مقدار بالا را فراهم کرده است.

 

وی با بیان اینکه برای ساخت صابون از بهترین مصالح روز استفاده می شود، می افزاید: در حال حاضر مواد مورد نیاز برای صابون سازی شامل روغن مخصوص صابون، آب و سود از تهران تهیه می شود که به اندازه مشخص مخلوط شده و مقدار استفاده از آن در صابون سازی بر اساس علم استادکار است.

 

به گفته این استاد صابون سازی، در صابون های سنتی از مواد گیاهی شامل سدر، کتیرا و روناس نیز که برای شفافیت پوست مهم بوده و ضد خارش و ضد حساسیت است استفاده می شود.

 

وی می گوید: صابون های سنتی از گذشته های دور مشتری های زیادی داشته و دارد تا جایی که از کشورهای آمریکا، اتریش، کانادا و... مشتری ثابت داریم.

 

به گفته پیشکار صابون های سنتی نباید بوی خاصی داشته باشند و داشتن بو در صابون ها نشان از عدم پخت مناسب می باشد و اینگونه صابون ها برای بدن و پوست صورت ضرر دارد.

 

مغازه چراغ سازی او ابتدا در بازار بزرگ بیرجند و مغازه صابون سازی در سه راه اسدی بیرجند بود و در حال حاضر مغازه صابون فروشی اش در خیابان حکیم نزاری قرار دارد.

 

همسر ایشان هم که از پنج سالگی به همراه خانواده اش به حرفه صابون سازی روی آورده است، در گفتگو با خبرنگار شبستان می گوید: در گذشته برای ساخت صابون سنتی از اِشخوار، آهک و مواد گیاهی استفاده می شد که حدود 12 ساعت با کمک هیزم پخته می شد.

 

«صدیقه موفق» با بیان اینکه آبا و اجدادم همگی به حرفه صابون سازی مشغول بودند، می افزاید: 6 فرزند دارم اما فرزندانم به عنوان شغل این حرفه پرزحمت را دوست ندارند.

 

وی در خصوص سختی کار گریزی به پخت برنج می زند و می گوید: در هر کاری مانند پخت غذا نیاز به پُف استادی است و همان طور که آشپز برای تهیه برنج بارها آن را می چشد، صابون ساز هم برای پی بردن به زمان پایانی کار، مواد در حال قُل را  به سر زبان زده تا زمان آماده شدن آن را بداند.

 

صابون بدون بو

او یک لحظه غفلت را در خراب شدن دیگ صابون مؤثر دانسته و می افزاید: برای ساخت صابون در گذشته از روغن و پیه حیوانی و در حال حاضر روغن مخصوص استفاده می شود و باید با ظرافت خاص صابون ها درست شود تا بدون داشتن بو برای استفاده عموم برای سر و بدن مورد استفاده قرار گیرد.

 

وی گریزی به افزایش قیمت روغن و مصالح زده و می گوید: در حال حاضر صابون کیلویی 100 تا 120 هزار تومان است و با وجود هزینه های کارگری، تأمین مواد اولیه از تهران و... فروش صابون با پایین تر از این قیمت توجیه ندارد.

 

وی با اشاره به بیماری همسرش صابون سازی را کاری سخت و طاقت فرسایی دانسته که مغز استخوان و ریه ها را از بین می برد و عدم پخت کامل آن نیز در صدمه زدن به پوست و مو نقش مهمی دارد.

 

موفق یادآور می شود: بارها اساتید و دانشجویان زیادی از اقصی نقاط کشور مهمان ما شده و خواستار ادامه دادن این حرفه شدند با با وجود اینکه فرزندان، کار صابون سازی را از پدر و من یاد گرفته اند اما چند ساعت پایانی ساخت صابون در کیفیت آن نقش مهمی دارد و پُف استادی را می طلبد.

 

در ادامه «نسرین پیشکار» دختر خانواده در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری شبستان از خراسان جنوبی در خصوص شغل پدر می گوید: پدر به همراه مادر جزو معدود افراد در ساخت صابون سنتی در بیرجند هستند که صابون با کیفیت درست می کنند تا جایی که پس از نمونه برداری توسط اداره استاندارد، مورد تأیید قرار گرفت اما چون کار خانگی و سنتی بود برای اخذ علامت استاندارد اقدام خاصی صورت نگرفته و این مهم توسعه پیدا نکرد.

 

عدم حمایت از پیشکسوتان

وی با اشاره به این مهم که پدر جزو پیشکسوتان در حیطه ساخت صابون سنتی است، از مسئولان میراث فرهنگی و... گلایه کرده و می گوید: متأسفانه در زمان حیات نامی از پیشکسوتان برده نمی شود و این اقشار زحمتکش نه تنها حمایت نشده که به فراموشی هم سپرده می شوند.

 

وی گریزی به شغل آهنگری پدر زده و این مهم را در تلفیق این دو هنر مهم دانسته و می گوید: پدر با دست اقدام به ساخت ملزومات مورد نیاز و منحصر به فرد برای ساخت صابون کرده که در انحصار خانواده قرار دارد و با این ابداعات و ساخت دستگاه‌های بزرگ، صابون بیشتری تهیه می شد و این ابداعات از دلایل موفقیت پدر در این حرفه بود.

 

برش میلی‌متری صابون

پیشکار به مهارت پدر در برش صابون هم اشاره دارد و می گوید: برش صابون کار سختی است و اگر در زمان برش اشتباهی صورت گیرد کار از سکه افتاده و خراب می شود و پدر در این زمینه مهارت فوق العاده ای دارند تا جایی که بدون هیچ دستگاه و با کمک چشم؛ صابون ها را برش زده به نحوی که بدون میلیمتری تفاوت برش می خورند.

 

وی از کار صابون سازی به عنوان مشاغل سخت یاد کرده و می افزاید: وقتی صابون در حال قُل زدن با مواد اسیدی است، کوچکترین اشتباه منجر به مرگ استاد کار می شود.

 

وی با اشاره به شهادت برادرش در سال 1365 به عنوان اولین شهید استان از یگان ویژه می گوید: از بین دو برادر، برادر شهیدم قرار به ادامه شغل پدر داشت که این این امر محقق نشد و با شهادت برادرم، کمر پدر شکست و ضربه شدیدی به خانواده وارد شد.

 

انتقاد از مسئولان

وی با بیان اینکه پدر حتی بیمه نیستند و من شرمنده پدر هستم، ضمن گلایه از برخی مسؤلان، می گوید: پدر با داشتن سنی بالای 90 سال هنوز شغل صابون سازی را ادامه می دهد اما دریغ از حمایت مسؤلان!

 

وی با بیان اینکه ساخت صابون به صورت فصلی است، می گوید: ساخت صابون در فصل تابستان انجام می شود چرا که خشک کردن صابون نیاز به آفتاب مستقیم دارد در گذشته با وجود بالا بودن بنیه بدنی و جوان‌تر بودن پدر، مقدار قابل توجهی صابون تهیه و در طول سال در مغازه شخصی و به صورت عمده فروشی در اختیار دیگر فروشندگان قرار می گرفت اما در حال حاضر به علت کهولت سن و بیماری پدر این مهم میسر نبوده و به میزان کمی صابون تهیه و به میزان کم و فقط برای مصارف شخصی به فروش می رسد.

 

وی از خاطرات خوب به مداوای پسری که به عارضه پوستی مبتلا بود اشاره کرده و می افزاید: پسری که به عارضه پوستی مبتلا بود برای مداوا به خارج از کشور اعزام شد اما با این وجود مشکل او حل نشد و پس از بازگشت به کشور بنا به توصیه یکی از دوستانش، از صابون ساخته شده پدر استفاده کرد و مشکل پوستی اش برطرف شد.

 

وی در پایان از مسؤلان می خواهد تا پیشکسوتان در قید حیات هستند قدر آن ها را دانسته و در همه زمینه ها حمایتشان کنند.

 

در ادامه معاون اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری شبستان از خراسان جنوبی با بیان اینکه پیشینه صابون سازی در استان به بیش از یکصد سال گذشته برمی گردد، می گوید: صابون سازی سنتی بیرجند در 9 آذر ماه سال گذشته با شماره 2489 درفهرست میراث معنوی (ناملموس) به ثبت رسیده است.

 

«سید احمد برآبادی» از محمد حسین پیشکار به عنوان یکی از پیشکسوتان صابون سازی بیرجند یاد کرده و می افزاید: این پیشکسوت در بین افراد در قید حیات با وجود اجرای تکنیک جدید در ساخت صابون، مواد استفاده شده، شیوه پخت و... منحصر به فرد است.

 

وی با بیان اینکه در حال حاضر تعداد افراد صابون ساز رو به افزایش است، می گوید: به طور معمول افراد از صابونی استفاده می کنند که مشکلی نداشته باشد.

 

وی در خصوص عدم حمایت پیشکسوتان برخی حرفه ها می گوید: در اولین گام این حرفه به ثبت رسید و در حال تهیه سازوکار برای افراد تولید کننده هستیم و امید است با تهیه این سازوکار بتوان از پیشکسوتان حرفه های مختلف تجلیل کرده و آن ها مورد حمایت قرار داد.