تفاوت آیات محکم و متشابه چیست؟

به گزارش خبرگزاری شبستان، جلسه تفسیر قرآن « محمدعلی انصاری»، مفسر قرآن کریم با محوریت سوره فتح در فضای مجازی برگزار شد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛

خداوند در آیه دهم این سوره فرمود: «إِنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنْكُثُ عَلَى نَفْسِهِ وَمَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا؛ در حقيقت كسانى كه با تو بيعت مى‌كنند جز اين نيست كه با خدا بيعت مى‌كنند دست ‏خدا بالاى دست‌هاى آنان است پس هر كه پيمان‏‌شكنى كند تنها به زيان خود پيمان مى‌شكند و هر كه بر آنچه با خدا عهد بسته وفادار بماند به زودى خدا پاداشى بزرگ به او مى‌‏بخش»

همانطور که در جلسات قبل اشاره کردیم روشن است خداوند سبحان در این سوره واقعه‌ای را مطرح می‌کند که خیلی مهم است. پیامبر(ص) با جمعی از مسلمانان به قصد عمره آمدند و هیچ سلاح جنگی هم همراه نداشتند. مشرکین مقابل پیامبر(ص) را گرفتند و اجازه عمره را به پیامبر(ص) و یارانش ندادند. آنها خالد بن ولید را برای این کار موظف کردند. نهایتا کار به جایی کشید که این گفت‌وگوها منجر به صلح حدیبیه شد.

پیامبر(ص) هنگامی که دیدند احتمال جنگ وجود دارد یعنی روش مکیان این است که ممکن است به مسلمانان حمله کنند به تعبیر امروز تاکتیکی را اعمال کردند که بسیار کارا بود و آن این بود که به یارانشان فرمودند دوباره بیعت کنیم و تجدید پیمان کردند. یاران پیامبر(ص) با ایشان بیعت کردند که اگر هرگونه فشار آمد نگریزند و تا پای جان ایستادگی کنند. این اقدام خیلی مهم بود. هم پیامبر(ص) از یارانشان مطمئن شدند و هم یاران ایشان حس مسئولیت پیدا کردند تا پای کار بایستند. این اقدام برای مشرکین هم مهم بود و فهمیدند با جماعتی روبرو هستند که میدان را خالی نمی‌کنند؛ با این زمینه مقوله بیعت شکل گرفت.

شباهت معنای بیع و بیعت

بیعت از ریشه بیع است. بیع و شراء یعنی خرید و فروش. در بیع یک نفر کالایی دارد که آن را عرضه می‌کند و بهای آن را دریافت می‌کند. تفاوت بیع و بیعت چیست؟ در بیع، کالایی عرضه می‌شود و بهای آن را می‌گیرند ولی در بیعت انسان اختیار خودش را به کس دیگر می‌دهد و امر او را به جان می‌خرد. پس کلمه بیعت با همان ریشه لغوی و معنایی واژه بیع به کار برده می‌شود. در آموزه‌های دینی ما چنین دادوستدی بین انسان‌ها و خداوند شکل می‌گیرد.

ممکن است این بیعت مع الواسطه با پیامبر(ص) باشد. آیه می‌فرماید کسانی که با تو بیعت می‌کنند دارند با خدا معامله می‌کنند و این بیعتی که دارند با خداست. در آن زمان روش بیعت مانند بیع بود. در بیع و شراء وقتی معامله انجام می‌شود فروشنده و خریدار با هم دست می‌دهند، در گذشته گاهی برای اینکه انجام معامله روشن باشد دست‌ها را به هم می‌کوبیدند. در بیعت هم باید دست‌ها تماس حاصل می‌کرد. حتی هنگامی که زنان مشرکین خواستند با پیامبر(ص) بیعت کنند، پیامبر(ص) دستور دادند ظرف آبی حاضر کردند و ایشان دست خود را وارد آب می‌کردند و زنان هم دست خود را وارد آب می‌کردند و بیعت حاصل می‌شد.

آیه می‌فرماید: «يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ». ذات الهی دست ندارند، ید عضو مادی است و از اجزای بدن انسان است ولی خداوند تجسد ندارد که دست و پا داشته باشد. به چنین آیاتی که بیانگر تجسیم خداوند است آیات متشابه می‌گویند. کسانی که دل بیمار دارند دنبال این هستند از آیات متشابه برای انحرافات خود مستمسکی پیدا کنند.

تفاوت آیات محکم و متشابه چیست؟ هنگامی که لفظی به کار می‌رود که معنای آن مشخص است و فقط یک معنا دارد چنین آیه‌ای محکم است ولی یک زمان کلماتی وجود دارد که معنای ظاهری آن با سایر آیات سازگاری ندارد ولی معانی دیگر آن با آیات سازگاری دارد. به این عبارات متشابهات می‌گویند. مثلا آیه قرآن می‌فرماید: «فَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنَا» یعنی مقابل چشم ما کشتی بساز. خداوند که چشم ندارد پس عین باید معنای دیگری داشته باشد. مثلا یکی از معانی عین، نظارت و کنترل است.

معنای «ید الله»

«يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ» هم جزء آیات متشابه است. معنای ید چیست؟ اگر بگوییم مراد از ید همین دست است، می‌توانیم بگوییم مراد از دست خدا، دست رسول خدا(ص) است. در حدیث قرب نوافل می‌خوانیم آنقدر بنده به خدا نزدیک می‌شود که خدا گوش بنده می‌شود، چشم بنده می‌شود، دست بنده می‌شود یعنی وجود انسان جلوه اسما و صفات الهی می‌شود. مصداق این روایت رسول خدا(ص) است. همچنین می‌توانیم ید را به معنای قدرت در نظر بگیریم. مثلا در فارسی می‌گوییم این کار از دست من برمی‌آید یا این کار از دست من خارج است. به هر دو معنا، مفهوم آیه شریفه روشن است.

آمدن به صحنه چیزی است، ماندن در صحنه چیز دیگری است. به همین جهت آیه می‌فرماید: «وَمَنْ أَوْفَى بِمَا عَاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا». وقتی خداوند از اجر عظیم سخن می‌گوید ما هیچ تصویری از آن اجر عظیم نداریم. اجر عظیم اجری است که عظمت آن برگرفته از عظمت خداوندی است. بزرگی در نظر ما به اندازه ذهن ما است ولی عظمتی که خداوند می‌گوید به عظمت او شباهت دارد.