تأسيس حوزه علميه توسط امام حسن عسكري (ع)/ بصیرت افزایی و حفظ عقاید شیعیان از اقدامات امام یازدهم بود

به گزارش خبرنگار قرآن و معارف خبرگزاری شبستان، امامان شیعه با لحاظ نمودن مقتضیات و ضرورت های موجود اقدام به ایجاد این تشکیلات نمودند که بدان وسیله با سهولت بیشتری بتوانند با شیعیان در دورترین نقاط عالم اسلامی مرتبط بوده و شیعیان نیز از طریق این شبکه ارتباطی مطمئن، بتوانند نیازهای شرعی و دینی خود را مرتفع سازند. این تشکیلات چنان که ذکر گردید از نیمه دوم عصر امامت یعنی از عصر امام صادق (علیه السلام) به بعد تأسیس و رفته رفته دارای نظم و گستردگی بیشتری شد تا آنجا که در بعضی اعصار چون عصر امام عسکری (علیه السلام) و سپس عصر غیبت به اوج گسترش و انسجام رسید. لذا در این خصوص با حجت الاسلام «سید مصطفی میرلوحی»، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع) گفت و گویی انجام دادیم که در ادامه مشروح آن تقدیم حضورتان می شود.

 نخستین اقدام امام حسن عسکری (ع) برای زمینه سازی دوره غیبت برای شیعیان چه بود؟

اولین حرکت امام حسن عسکری (ع) آماده کردن مادر بزرگوارشان سوسن برای ماموریت مهم بعد از شهادت شان بود. ممکن است سوال کنند، مگر در فعالیت های اهل بیت (ع) زنان هم نقش داشتند. یکی از عجایب دوران امام حسن عسکری (ع) این بود که مادر بزرگوارشان سوسن (حُدَیْث، حُدَیْثه، حَرْبیّه، سَلیل و سَمانه) را به عنوان وصی خود انتخاب کردند. مادر امام حسن عسکری (ع) در گفتمان و کلمات اهل بیت (ع) به «جده الحجت» مادربزرگ امام زمان(عج) معروف هستند. با توجه به اینکه هر امامی می بایست جانشین رسمی بعد از خود را اعلام و معرفی می کرد به گونه ای که حتی دشمن هم نمی دانست که امام دوازدهمی وجود دارد و از جریان ولادت حضرت مهدی (عج) و زندگی ایشان کسی خبر نداشت و بسیار محرمانه بود و  هیچ کس در دربار بنی عباس از این موضوع اطلاعی نداشتند، بنابراین حضرت بایستی یک نفر را به عنوان جانشین خود معرفی  می نمودند.

امام حسن عسکری (ع) چه کسی را وصی بعد  خود برای  حمایت زمینه سازی غیبت امام زمان (عج) قرار دادند؟

لذا امام عسکری(ع) مادرش «حُدیث» را وصی خود کردند. در بین برخی از خواص شیعه سوال شد آیا می شود یک امام به مادرشان وصیت کند؟ منابع تاریخی از احمد بن ابراهیم چنین نقل کرده‌اند: من در سال ۲۶۲ق در مدینه به حضور حکیمه خاتون دختر محمد بن علی الرضا، خواهر ابوالحسن عسکری رسیدم و با او از پشت پرده صحبت کردم و از دین او سؤال کردم، کسی که امام می‌داند. گفت فلان بن حسن(ع) و نام آن حضرت را برد. گفتم فدایت شوم او را دیدی یا اینکه خبرش را شنیدی؟ گفت خبر او را از ابو محمد(ع) (امام عسکری) گرفتم که برای مادرش نوشته بود. به حکیمه گفتم آن فرزند کجاست؟ گفت پنهان است. گفتم پس شیعیان به چه کسی پناه ببرند، گفت به جده‌اش، مادر ابومحمد(ع). گفتم آیا از کسی پیروی کنم که یک زن را وصی خود کرده است؟! فرمود: امام حسن عسکری(ع) در این مورد از امام حسین(ع) پیروی کرد که در ظاهر به خواهرش زینب دختر علی بن‌ابی‌طالب(ع) وصیت کرد، به جهت حفظ جان امام سجاد (ع) سپس فرمود: شما مردمی هستید مطلع از اخبار، آیا در روایات به شما نرسیده است كه نهمین فرزند حسین(ع) زنده است و میراثش تقسیم می‌شود.لذا تکمیل امامت امام حسن عسکری (ع) را حکیمه خاتون انجام دادند، ایشان مخفیانه به شیعیان خبر می دادند که هر مسئله ای در دین دارید به جده مراجعه کنید.

امام حسن عسکری (ع) به مادرشان فرمودند:آماده باشید یک تکلیف سنگینی بر دوش شما گذاشته خواهد شد. در سال 260 یک مصیبت بزرگی بر من وارد می شود که اشاره به مسموم شدن امام دارد و من با فاصله اندکی به شهادت می رسم، مادرشان شروع به گریه می کنند و سپس امام حسن عسکری (ع) قاطعانه می فرمایند: مادر ناراحت نباشید این تقدیر الهی است. لذا همان طور که امام حسین (ع) حضرت زینب را برای این تکلیف سنگین آماده کردند، امام حسن عسکری (ع) هم مادر بزرگوارشان یعنی «جده» حضرت حجت را برای این مسئله آماده نمودند. امام زمان (عج) نیز به تبعیت از وصیت پدرشان هر کجا لازم می شد از جده مکرمه خود حمایت می کردند که مادربزرگشان در این ماموریت سخت، تنها نمانند، گرچه حضرت به حسب ظاهر، حاضر و ظاهر نبودند ولی در زمان ضرورت، لحظاتی به اعجاز الهی ظاهر می شدند، قدمی بر می داشتند، سپس در پس پرده غیبت می رفتند تا شعیان آمادگی لازم را برای غیبت کبری حضرت داشته باشند.

لذا امام زمان (عج) در چند جا از جده بزرگوارشان حمایت نمودند. یکی از این حمایت ها زمانی بود که جعفر کذاب ادعای دروغی کرد و ضربات سنگینی هم به خاندان نبوت وارد نمود. امام حسن عسکری(ع) اندکی پیش از وفات خود، مادرش را به حج‌ فرستاد. وقتی او خبر وفات امام حسن عسکری را شنید از مدینه به سامرا رفت. در سامرا جعفر کذاب برادر امام حسن عسکری(ع)) ادعای امامت و نیز ادعای میراث امام عسکری (ع) را داشت. جده برای مقابله با جعفر و برای آن‌ که عباسیان را از وجود فرزند امام عسکری (ع) آگاه نسازد احتمال باردار بودن یکی از کنیزان امام عسکری (ع) را مطرح ساخت، در حمایت از امام زمان (عج) فرمود: من مادر امام حسن عسکری (ع) هستم، جعفر کذاب آمد تا سخنان این جده بزرگوار را تکذیب کند که حضرت مهدی (عج) لحظاتی ظاهر شدند، نزد قاضی آمدند تا شهادت بدهند که پدرم ایشان را وصی خود قرار داده است.

بر همین اساس بزرگ بانوی خاندان عسکری، دستورات نوه گرانقدرش را اجرا نموده و موضوع ولادت، غیبت و ظهور امام دوازدهم علیه السلام را برای برخی از شیعیان بیان می کرد. اما چند سالی از شهادت امام عسکری (ع) سپری نشده بود که آن بانوی گرامی بیمار شدند و آثار رحلت در وجودش پدیدار شد. از این رو، وصیت نمودند کنار آرامگاه شوهر و پسرش، حضرت عسکریین علیهماالسلام به خاک سپرده شود. هنگام خاکسپاری، به ناگاه جعفر کذاب حاضر شد و در یک اقدام ناباورانه اعلام کرد: این مکان، خانه من است؛ او را این جا دفن نکنید. روایت است در همین هنگام، امام مهدی علیه السلام از بین جمعیت تشییع کننده عبور نموده و در مقابل جعفر کذاب ایستاد و فرمود: «یا جَعْفَر! دارُکَ هِیَ أمْ داری؟» ای جعفر! آیا این جا، خانه تو است یا خانه من؟» آنگاه امام از دید حاضران پنهان شد.

در خصوص کتاب تفسیر امام حسن عسکری (ع) توضیح دهید؟

در رابطه با تفسیر امام حسن عسکری (ع) همانند بسیاری از کتبی که منسوب به معصومین (ع) هستند، بحث سندی مهمی واقع شده است در صورتی که برخی در این خصوص دچار شک و تردید هستند لذا حاج میرزا حسین نوری ، حاج عباس قمی، مرحوم اقا بزرگ تهرانی، مرحوم شیخ صدوق، طبرسی در احتجاج، قطب راوندی در خرایج، ابن شهرآشوب در مناقب، علامه مجلسی در بحارالانوار، شهید ثانی در منية المريد في أدب المفيد و المستفيد و آیت‌الله بروجردی از جمله علمای بزرگی هستند که کتاب تفسیر حضرت را تایید کردند.

تفسیر قرآن امام حسن عسکری(ع) در سوره بقره شامل چه نکات آموزنده ای است؟

امام عسکری(ع) در ذیل آیه 159 و 160 سوره بقره به بحث ولایت فقیه عدل اشاره می کنند، این دو آیه در خصوص علمای یهود و نصاری است. خداوند می فرماید: «وَ مِنْهُمْ اُمِيُّونَ لا يَعْلَمُونَ الْكِتابَ اِلاّ اَمانِيَّ وَ اِنْ هُمْ اِلاّ يَظُنُّونَ - فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ اِلاّ اَمانِيَّ وَ اِنْ هُمْ اِلاّ يَظُنُّونَ- فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتابَ بِاَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدَاللهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمّا كَتَبَتْ اَيْدِيهِمْ وَ وَيْلٌ لَهُمْ مِمّا يَكْسِبُونَ» (و پاره‌ای از آنان عوامانی هستند که کتاب خدا را جز یک مشت خیالات و آرزوها نمی‌دانند و تنها به پندارهایشان دل بسته‌اند، پس وای بر آنها که نوشته‌ای با دست خود می‌نویسند، سپس می‌گویند این از طرف خداست تا آن‌ را به بهای کم بفروشند، پس وای بر آنها از آنچه با دست خود نوشتند و وای بر آنان از آنچه در این راه به دست می‌آورند.) و حضرت علت عمده ذلالت امت های پیشین را  علمای سوء و باطل می دانند که نباید اعوامشان از آنها تقلید کنند و حضرت ضمن رد مساله  تقلید عوام از علمای ناصالح بر ضرورت تقلید اعوام  از فقهای صالح شیعه تاکید می کنند و این تعبیر مشهور امام عسکری (ع) در کتاب تفسیرش آمده است  که فرمودند: «و اما من کان من الفقهاء، صائنا لنفسه، حافظه لدینه، مخالفا لهواه، مطیعا لامر مولاه فللعوام ان یقلدوه، و ذلک لا یکون الا بعض فقهاء الشیعة لا جمیعهم» کسی که دارای مقام فقاهت است: 1- خود نگهدار. 2- نگهبان دین. 3- مخالف با هوای نفس. 4- فرمانبردار مولا و خداوند متعال است. "با این ویژگی ها" بر عامه مردم است که از او پیروی نمایند، البته تمام فقهای شیعه چنین نیستند، بعضی از آنها چنین اند.

در واقع فقیه باید بتواند احکام مسائل و رویدادهای جدید را بدست آورد، در زمان نبود امام ،مردمی که خواستار زندگی بر اساس قوانین اسلام هستند، باید به فقیه واجد الشرایط مراجعه کرد،فقیه کسی است که با مطالعه دقیق منابع اسلامی به مرحله ای از تخصص در دین رسیده باشد و توانایی بدست آوردن احکام را دارد و فقیه کسی است که توانایی اداره جامعه و رهبری را داشته باشد.

اقدام مهم دیگر امام عسکری(ع) موضع گیری های قوی حضرت در برابر  مذاهب ،ملل و نحل باطله بود، حضرت برای تقویت عقاید مردم برای دوره غیبت می بایست موضع گیری های خود و انبیاء را نسبت به برخی جریان های انحرافی مشخص می کردند و با توجه دسترسی اندک مردم با امامشان باید زیرساخت های محکمی فراهم می نمودند.به اصطلاح خود حضرت شیعه را برای دوره یتیمی خودشان آماده کنند. در روایتی از امام معصوم(ع) آمده است: «أَشَدُّ مِنْ يُتْمِ اَلْيَتِيمِ اَلَّذِي اِنْقَطَعَ عَنْ أُمِّهِ وَ أَبِيهِ يُتْمُ يَتِيمٍ اِنْقَطَعَ عَنْ إِمَامِهِ وَ لاَ يَقْدِرُ عَلَى اَلْوُصُولِ إِلَيْهِ» (سخت تر از یتیم جدا شده از پدر، یتیمی است که از امامش جدا شده و توانایی دستیابی به وی را ندارد و حکم امامش را درباره مسائل دینی مورد ابتلا نمی‌داند).  لذا حضرت موضع گیری های قوی کرد برای امثال  گروه های باطل و پلید(واقفیه) که در مقابل ائمه دکانی باز کرده بودند و مردم را فریب می دادنند.

همچنین حضرت فرمودند«عُلَمَاؤُهُمْ شِرَارُ خَلْقِ اللَّهِ علَی وَجهِ الْأَرْضِ لِأَنَّهُمْ یَمِیلُونَ إِلَی الْفَلْسَفَةِ وَ التَّصَوُّفِ وَ ایْمُ اللَّهِ إِنَّهُمْ مِنْ أَهْلِ الْعُدُولِ وَ التَّحَرُّفِ یُبَالِغُونَ فِی حُبِّ مُخَالِفِینَا وَ یُضِلُّونَ شِیعَتَنَا وَ مُوَالِیَنَا إِنْ نَالُوا مَنْصَباً لَمْ یَشْبَعُوا عَنِ الرِّشَاءِ وَ إِنْ خُذِلُوا عَبَدُوا اللَّه علَی الرِّیَاءِ أَلَا إِنَّهُمْ قُطَّاعُ طَرِیقِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الدُّعَاةُ إِلَی نِحْلَةِ الْمُلْحِدِینَ فَمَنْ أَدْرَکَهُمْ فَلْیَحْذَرْهُمْ وَ لْیَصُنْ دِینَهُ وَ إِیمَانَهُ» (علمای آنها بدترین مردم روی زمین می باشند؛ زیرا آنان میل به فلسفه و صوفی گری دارند. به خدا سوگند! آنها اهل عدول [از دین] و انحراف هستند. در دوستی مخالفین ما اهل بیت (ع) زیاده روی می کنند و شیعیان و دوستان ما را گمراه می کنند. اگر به مقامی رسیدند، از خوردن رُشوه سیر نمی شوند، و اگر خوار شدند و به جایی نرسیدند خدا را ریاکارانه عبادت می کنند. بیدار باشید! اینها راهزنان مؤمنان هستند و دعوت کننده به فرقه گمراهان همچون صوفیّه هر کسی آنها را درک کند، از آنها دوری نماید و دین و ایمان خود را از خطر آنان حفظ کند).

در واقع امام حسن عسکری(ع) در دوره امامت، با گروه هایی رو به رو بودند که هر یک به نوبۀ خود، انحرافی عظیم در دین ایجاد می کردند؛ از این رو در برخورد با این گونه انحرافات، دو روش غیرمستقیم و مستقیم را پیش گرفتند و با تلاش وسیع علمی و پرورش شاگردان و همچنین توجیه و راهنمایی بزرگان شیعه در روش غیرمستقیم و برخورد با غلات، صوفیان، ثنویه و... در روش مستقیم و معرفی جانشین خود، از انحرافات بسیاری در دین جلوگیری کردند.

سازمان وکالت چگونه در دوره امام عسکری (ع) توسعه و پیشرفت کرد؟

سیستم ولایت در زمان ائمه دیگر هم وجود داشته ولی در دوره امام حسن عسکری (ع) توسعه و گسترش یافت،حضرت نمایندگانی در بلاد مختلف نصب کردند و شبکه ارتباطی بسیار قوی ایجاد کردند،همچنین نامه های مختلفی به بلاد های مختلف مانند قم و ساوه  ارسال نمودند. بدین‌ سان بود که سیستم وکالت، نقش خود را در زمینه ایجاد پیوند بین امام(علیه السّلام) و شیعیان، به ویژه در اخذ وجوهات شرعی که بخش عمده آن برای رسیدگی به وضع شیعیانِ نیازمند به مصرف می‌ رسید ایفا می‌ کرد.

امام حسن عسگری (ع) چگونه با وجود خفقان شدید حوزه علمیه تشکیل دادند؟

یکی از مهمترین کارهای امام حسن عسکری(ع) تشکیل حوزه علمیه با وجود اختناق شدید در سامراء بود بیش از 100 راوی و شخصیت والا مقام از حضرت احادیث نقل کردند که خود یک حوزه علمیه کوچک محسوب می شود. حضرت تا آخرین حدّ امکان با گردآوری شاگردان پدر و اجدادش و تربیت شاگردهای جدید و مطرح‌کردن بحث‌ها و مناظرات شفاهی و کتبی به تشکیل مجمع علمی عمیق و وسیع پرداخت و خطّ فکری تشیّع را از گزند حوادث و برخوردها حفظ نمود و با پاسخ به شبهه‌ها و سؤالات گوناگون از حریم دانشگاه جدّش امام جعفر صادق(ع) کوشش فراوان کرد. همچنین اقدام دیگر امام تلاش های سری و محرمانه سیاسی بود که برای آرام کردن بزرگان و مشایخ شیعه در اقصی نقاط  کشور اسلامی صورت می گرفت.

همچنین اقدام دیگر حضرت حمایت از شیعه در مناطق مختلف برای حفظ اساس شعیه بود، اقداماتی می کردند که اصل شیعه و سلامت و زندگی  طبیعی پیروان برقرار باشد. بصیرت افزایی سیاسی در خصوص علما و بزرگان شعیه هر منطقه  و توصیه آنها به صبر، مقاومت و تحمل سختی ها و حفظ عقاید و قلوب شعیه از اقدامات مهم دیگر امام بود. حضرت می فرمودند: با خواندن روایات اهل بیت باعث قوت قلب مردم به ویژه جوانان شیعه باشید لذا این موضوع یکی از درس های امام عسکری (ع) و اقداماتش برای زمینه سازی سختی های دوره غیبت حضرت مهدی (ع) و نهادینه سازی مساله غیبت حجت های الهی بود.